PLANTA ETA ELEONORA

(Bordeleko Herri Liburutegia, MS 1695, 23.

I. Mozosen transkripzioa, aip. lib.)

(...)

        Eleonora

Jaunak huna niz

dolorez beztitürik,

zeren gizatxar bateki

beiniz ezkontürik.

Ni nintzan etxe distingatü,

nuble, haundi batetako;

enintzana othien sobera

laborari batentako?

Ene askaziek nündien

bortxaz ezkunterazi.

Zapartatü izan balira

ni sorthü bezain sarri!

Hun haundi bat ziela

ene senharraren etxian,

han ezarri nündien

laborarisa kalitatian.

Untsa dolü nielarik

jaun gazte pulliter,

ene gazte florian

ükhen adiskider;

partikülazki etxen mithil bat

ükhen nien maithatü,

eta hura zela khausa etxekuek

bertan ni gidatü.

Ene senhar txarra

hanitxetan zeit jelostü.

Uste dia amorio zaharra

nik nahi düdala kitatü?

Senharra düt bortxaz

den bezalako astua,

zuin maite beitüt

hala nula heriua.

Azkenaz beste burrant bat

nizala dit erraiten,

eta miliun debrien denik

nik aldiz ez egiten.

Arren eztia merexi

thira detzan adarrak

jeloskor den gero

erran ditzan egiak?

Phantzart printzeareki,

derot hitzemaiten,

zapartatzen ezpaniz

nizala adiskidetüren.

Hura da kalitatezko

eta harek badü gano;

eta ene senharra flakegi

ene zerbütxatzeko.

Neskatila gaztiak

zütiet abertitzen:

gogoz gaiti ez ezkunt,

askaziek zer nahi erran dezen!

So egin ezazie

ene etsenpliari,

eni bezala zeizie

heltüren segürki.

Arima eta khorphitza

düzie galdüren.

Askazien kuntre maradizionez

gero infernüti ariren.

                (erretira sonez, Prebosta

                jelgi)

                        (...)

        Laboraria

Jinkuak deiziela bakia

bai eta egün hun,

eta ni ere osagarria

nun ezpeitüt hanbat hun.

Jiten niz zien gana

emazte anderiaren ixilik,

bena ikharatzen nai

zien presentzia haundik.

Laborari miserable bat niz

ikhusten naizien bezala,

bena othoizten zütiet

enazazien trüfa.

Presentatü nahi neikezie

ene mulde gaitzkerian,

zer süjetez nizan

egün zien aitzinian.

Mesia Jaun Phantzartek

ükhen dü temeritatia.

Puiñal kolpü bat dereit thiratü

belarraren erdiala.

Balin banü muien

egia erraiteko,

ene ideia lizate

hari proses emaiteko.

Bena emazte anderiak

begiratzen deizt oro,

eztereit emaiten ardit bat

banü ere beharrago.

        Jüjia

Nur zira zü adiskidia,

edo nula zira deitzen?

Zuin herritarik zirade

arren hun jiten?

        Laboraria

Jauna gure herrian

Nudigat deitzen nizie,

Mus de Kornüda ere bai

emaztia düdalakotz pütaxe.

Etxenko jaun hün nüzü,

bena etxerik ez.

Aberats ere bai,

bena diharürik ez.

Adiskide frango badit

bena kreditik ez,

ezkuntiagati amurus

neskatila eijerrer.

        Jüjia

Nun egin düzü errekontrü

Mesia Jaun Phantzarteki?

Kolpü hori eman badereizü

errazü zer süjetagati.

        Laboraria

Jinkuak ordenatü zian

bere eternitatian,

gizun ezkuntzen zirener

ifernüko penak lürrian,

eta beste mündian

untsa irus dütüzkezü,

eta hi ere segürki

haietarik bat nükezü.

Gizun bat emazte bateki

ezkuntzen denian,

khüntatzen ahal dizü

sartzen dela ifernian.

Soizü, deja danik

düzü lan haundia,

berak nahi ezpadü

emaztiaren begiratzia.

Pheredikari bati elizan

behin entzün ükhen dit,

San Agustik ziela

erraiten egia haundirik.

Otso, tigre ez süge,

ez lehun errabiatürik,

eztela emazte gaistuari

konpari daitenik.

Nik balin banü ere

mila begi beno haboro,

enitzake enthelega ahal

emaztiaren ützüliak oro.

Emaztia gaistokeriala

behin eroriz geroz,

debriak eliro enthelega

bere photere oroz.

Ezi ene emaztia bera

mithiriz bolatzen düzü,

eta bestimenthetan ere

ürguillü haundia dizü.

Kota indiane farboilla güziak

eta tur de gorja baditizü,

hortxeko ahalke gabe

saldo hori üdüri dizü.

Horiek eztüzü deüsere

salbü Satanen xedera eli bat,

halakuak oro beititü

bildüren bere ganat.

Gizun gazte miserabliak

dütie untsa ülüsitzen,

denborareki gero adar

ederrik kharreia eraziten.

Bena elhestan egoitez

ene blesüra eztaite sendo,

eta erran nahi deizüt

süjeta zer den oro.

Iragan ostegünian gaintxigor

aphur bat ginizün baskaiteko,

bena emazte anderiak

jan zereiztan oro.

Ezin janez, ützi zian plata

orano gizen gizena,

müstüra hotz buji bateki

eman zitazün uistiatzera.

Egin nizün bertan

harek manhatü bezala,

bestela segür beinian

garrotiaz egor ahala.

Hurak jan nütieneti

aphür baten bürian,

senditü nizün min gaitz bat

estomakaren barnian.

Juan nünduzün aphur bat

ohen gañen phausatzera,

hagin min gaitz hura

iraganen zeitadala.

Emaztiak uste zien

nunbeit sorhuan nintzala,

zenbeit sathorren guaita

üsatzen nian bezala.

Oheti entzün nizün

züzuillia karraskaz,

eta segürtatü nündüzün ordüko

emaztiaren lanaz.

Jeiki nündüzün emeki

herotsik egin gabe,

nahiz nur zen ezagütü

haiek ikhusi gabe.

Ikhusi nizün Phantzart

emaztiaren gaiñen,

eta ahalke erraitera

han zer ari ziren.

Jauna erran nirozün

etzela hura untsa egina

legiak diela defendatzen

besteren emaztia.

So izigarri bat

egiten zitadazün;

jauna ordian huillent

engojatü nündüzün.

Urdantegian sarthü nündüzün

laisterka ahalaz juanik,

eta enindizien ediren

gorotzpian beinintzan gorderik.

Goizan izan nüzü Ahargon

asto xar baten xerkhatzen,

eta errenkontratü dit Phantzart

ari beitzen ihizen.

Puiñala bilaizirik

erraiten ditazü berhala,

eztela kuestionia,

erho nahi naiala.

Lehen kolpia deitaneko

eman belarraren erdiala,

ikhusi dizü erbi bat

horak eraiki derola.

Ni ützirik haren ondun

juan izan züzün berhala,

bai ni ere ezkapi bertan

ene kolpiarekila.

        Proküradoria

Zuaza adiskidia

hantxeko barber harengana,

errozü sendo eraz zitzan,

nik phakatüren düdala.

Prebosta igorri dizügü

Jaun Phantzarten atzemaitera,

huna denian jin zite

zure arrazuen süstengatzera.

        Laboraria

Jauna jinen nüzü nitzaz

untsa bada juaiten,

emazte anderiaren ixilik

ahal baniz ezkapatzen.

                (jüstizierrak erretira,

                bestia paseia Barbera jelgi)

        Laboraria

Jinkuak egün hun deizüla

ene jaun maitia,

eta emaztia badüzü

eni beno fortüna hobia.

Plaga bat bürian badit

zure gana nüzu jiten,

sendo nezazün othoiztera

phakatürik zerade izanen.

        Barbera

Hunki jin ziradiela

ene adiskide maitia,

nurbeitez izan zira

arauez gaizki tratatia.

Ala! Bera jinik

düzü zure kolpia,

othoi, erradazü

adiskide maitia.

        Laboraria

Ez, ez jaun Barbera

eztit bera jinik

bena puiñal kolpü

gaisto bat hartü dit.

                (so egin eta mintza Barbera)

        Barbera

Untsa kolpü gaistuena

duzü ene adiskidia,

hunen zuri emailiak

merexi likezü ürkhatzia.

                (herts eta mintza)

Orai untsa ezinago

hertsirik beitüzü,

ene pena eta drogen

hamar luis indatzü.

        Laboraria

Zer ezi hamar luis

hamar diner ere nik eztit!

Bena phakatüren zütü

Erregeren Proküradorik.

        Barbera

Erregeren Proküradorik

hitzeman badeizü

eta zihaurek ez diharürik

bortxaz fidatzen nüzü.

Sarritho jin zite

gero faltarik gabe,

ordian ere herts dezagün

aments sühartü gabe.

                (erretira biak sonez,

                jelgi Barber Mithila)

        Babiere

Jaunak jarri izan niz

barber mithil orano berri,

ofiziua ikhasi düt

ezin haboro hobeki.

Nik ikhasten düt

segürki ofizio hura,

bai eta eriak sendotzen

ezinago untsa.

Dakizien bezala

hebengaintiko gizuner,

bizarretara behar deret egin

bürüzagiaren parropianter.

Haginak idokitzen dütüt

nihaur mankhatü gabe,

eni behin idokizaliak

nahi düke berriz ere.

Hoietan gainthi hanitz

eri bisitatü behar düt,

zuin bakhotxaren bisitaren

hamarna sos ezpeitüt.

Bena gaitzetan behar dütüt

solejatü bethi ere,

mentüraz seiñadüra baten

mentsian eri beitirade.

Beste hanitx ere kulikak

zapartatzen dütü,

kristel baten mentsian

süfritzen hanitx thürmentü.

                (xinga har)

Imur gaistuen sendotzeko

instrümenta haur düziela,

etxetan behar zünükie

orok holako bedera.

Bena ezta aski

instrümentaren ükheitia,

orano behar da jakin

zerbütxatzeko maneria.

Lehenik behar da jenthe hunak,

labamenthia prestatü,

eta prestatü denian,

bürü huntarik sarthü.

Hüstü denian gero

hulaxetho ezarri,

eta xiringa sarthü

gero gibel aldeti.

Üzkü xiloti sarthü onduan

hulaxetho phusatü,

ene gain bere egin bidia

hunek egiten ezpadü.

                (sonez erretira, jelgi

                jüstizierrak Prebosta ere

                lagüneki)

MEDEZIA, ELEONORA

        Eleonora

Zure neskato, jauna,

jiten nüzu zuregana,

jakin beitüt izan dela

ene senhar zarra.

Edo egia erraiteko

hortxeti nüzü behatü,

entzün ükhen beitüt

nula zeizün mintzatü.

Bena lan hir, jauna,

zük arranjatzen ahal düzü,

bardin eta hala

plazer balin badüzü.

Sinhets eraz izozü probidentziak

zer nahi dela fornitzen,

eta natüra dela orobat

hanitxetan desarranjatzen;

ezi egiteko inportant hortan

ezpanaizü lagüntzen,

ikhusten düzü zihaurek

sekülakotz nizala galtzen.

Senharrak ez askaziek

enikezie ikhusi nai,

bestela behar dit desesperatü

edo juan herriti.

Eta hori badüzü egiten

nik deizüt hitzemaiten

ene hunez eta khorpitzaz

zútüdala zerbütxatüren.

        Medezia

Anderia zure senharrak

nahi badü arrazuin dien,

gezür bat haundirik diot

hari sinhets eraizren.

Erranen dot gizunaren

menbriak behar duela khausatü,

haurra harena dela

eztiela behar düdatü.

        Eleonora

Jauna zü zira ene gizuna

eta badüzü izpiritü,

uste behar dügun alkharreki

orano libertitü.

                (Eman diharü eta erretira)

                        (...)

PHANTZARTINA, PHANTZART, ELEONORA

        Eleonora

Jaun Phantzart halere

untsa irus zira,

fripun haien arteti

ezkapi izan beitzira.

Heben gaintiko emaztiak

güntüzün segürki tristerik,

zeren gure karesa zalia

beikünien zerratürik.

Ezi zenbanahi den gizuna

pherestü eta trabaillari,

ezpalin bada paillart

eztate adiskide emazteki.

Hartacotz ene senhar zarra

nik ere nahi dut ützi,

bai eta Orthezerat

jin orai zureki.

        Phantzartina

Ale bugresa püta!

Hi jinen hizala gureki?

Ez, nik begiratüren ait

hiltzen ezpaniz segürki.

(sic) Khen adi hebenti

ene begien aitzineti,

ezi bestela gogua

ez fida ene pazentziari!

Ezi lotzen banitzein

ehiz laket izanen,

zuintan bürian bilhorik

ezpeiteiñat ütziren.

Pandarda abandonatia

kuntent adi heure senharrareki,

eta besteren gizonak

plazer badún, ützi.

        Eleonora

Jaun Phantzartek nahi badü

eztinat hire antsiarik,

ixilik egoiten ezpahiz

ikhusiren dún ahua ürratürik.

bestiak manha itzake

abantailla bahü ükheiten,

jauna, pot bat emadazü

despit andere horren.

                (Inkara pot egitera, Phantzartina lot

                bilhuetarik, satanak jelgi. Aztarot, Satan,

                Phantzartina, Eleonora, Phantzart)

        Phantzart

Ale bugresa paria!

Etzirie lothüren eneki!

Jendarmek atzeman enezen

ezkapi nahi niz hebenti.

                (Juan zürübier behera)

        Satan

Koraje Phantzartina,

idoki itzon bihuak,

etzitiela zedi

gal artino biziak.

        Aztarot

Eleonora eman izon

pandarda horri untsa

eta ezarrezan orai

ürratürik alia.

                (Jelgi jendarmeria. Satanak retira.

                Phantzartina, Eleonora, Prebosta, Fabian, Ma dian)

        Madian

Ale bugresa paria!

Gogua orai guri,

legiaren phartez presuner

behar zütiela ezarri!

        Phantzartina

Jauna konsidera ezazu

emaztiak girela

nahi bada giradian

gaistokeriala.

Ni phürü othoi,

jaunak, ützi nezazie,

eta beste hunez aldiz

plazer düzüena egiziea.

        Eleonora

Jaunak ogen gabe niz,

segürki sinhets nezazie,

ezi püta hori bera

lothü zeit hebetxe.

Ezterot egin ogenik

dakidala seküla,

bena hain emazte gaistorik

mündü hunetan ez ahal da.

Hartakotz, arren jaunak,

behar dü estekatü

eta bürdüinez kargaturik

presuntegian zerratü.

Prebosta

Alo jaunak! Bertan

esteka itzazie,

eta presuntegiala

kondüsitü behar die.

                (Sonez. Oro erretira.)

Bertsio honen iturria: Patri Urkizu, Zuberoako irri-teatroa. 1998.