Lapurdiko Komitatearen adierazpena Lapurdiko frankiziaren gainean eta Iraultza Frantsesaren garaiko beste testu euskaldunak

(1790)

LAPHURDICO COMITATEAC

LAPHURDIRI.

JAUNAC,

        Arroçoina arroçoinez ecin bençu deçaquenaren legue tristea da arroçoinari injurioen bihurtcea, eta mays eguiteco publicuetan gauça bat pasarasteco moldea da gauça harri berari opposatcen caizcon guiçon hartaco bereciac suspet errendatuz, edo desgustatcea, edo berce ceïn nahi moldez eguitecoetaric apartatcea. Holacoac direla baicen ecin juya deçaquegu. Maccayaco Biscunde gazteac çuen artean darabilçan paper eta lettra imprimatuen motivo artechac. Ez du erreusituco guri mintzo bada. Batetic Laphurdico hogoi eta bortz herrietaco Jaun Hauzaphez eta Deputatuec, ez choilqui gure çucentasunari, yadanic justicia osobat errendatu diote, bainan oraino lettra eta paper horiez, eta Maccayaco Biscundeaz justicia galdeguitea deliberatu dute Asamblada-Nacionalari. Ez du erreusituco, diogu berriz ere, ez injurioec, ez mehatchuec, ez artechiec, ez munduan deusec, declaratcen eta hitz ematen dugu haltoqui, ez munduan deusec ez gaitu apartatuco çuen eta gure intresetaric.

        Eguiteco hunen gainean Laphurdico Jaun Hauzaphez eta Deputatuec hartu duten deliberacionea da, guc guerorrec hautatuco, eta guehienic presatuco guinduen mendecu suertea. Mezprecha ahal detçaquegu beraz lettra eta paper horietan presunetçat diren guri insultac adreçatcen badire gure ohorea, ez Maccayaco Biscundearen opinionetic, ez harren disipuluen urhatzetaric, bainan gure obretaric dependitcen da bakharric. Bada batari eta berciei haltoqui ematen diotegu desafioa ez lehen, ez orai, ez guero gure obretaric atheratcea den mendreneco froga Laphurdiren intresen eta manuen contra gauçaric chumena gure gain hartu ahal duquegula. Ez da hori azqui frogatu nahi dauçuegu egüerdico idusquia beçain clar, ez dugula franctasuna galdeguin erresalbuequin baicin, eta llilluratcen çaituztela berce objeten gainean.

        Diogu lehenbicicoric orai duela sei urthe Laphurdiri eman çayoen franctasunaren eta ardietxi tuen condicionen galdeguilletaric batçu gu guerrori guinela. Condicione hec dire Franciatic baitespada behar tugun articuluen, hala nola bihiaren, eta acienden dretchoric gabe atheratceco libertatea. Baï, eta Francia barnerat orobat guerrorrec Laphurdin ditugun articuluen egortcecoa, hala nola maccaillaba, chardina, lenasco estofa, larru, burdina tarbaillatu, eta berce ceimbeyt. Beraz ordu danic pisatcen eta sustengatcen guintuen bacotcharen, eta gucien intresac, franquia batçuentçat azqui bacen, ez cela gucientçat asqui erresalburic gabe, contrarat caltecor cela erresalba horiec gabe comprenitcen guinduelacotz biac galdetu guintuen eta biac ardietci ciren.

        Diogu bi-garrenecoric, orai berri berrietan franctasunas questione ethorri denean beguiratu garela gure gainean deusic harcetic. Bildu tugula Laphurdico cargudun eta deputatuac Ustaritcerat.

        Franctasuna nahi içan ez baguindu, eta franctasunarequin Laphurdico articulu guciac Francia barnerat sartceco, eta barnetic behar tugunen Laphurdirat içateco libertatea nahi içan ez baguindu, azqui guinduen gueldiric eta ichillic egotea, Cargudunac abisuric eman gabe bere etchetan utztea, eta behar bada orduan akhabo franctasuna eta franctasunarequin galdetcen guintuen erresalbac.

        Beraz gure intencione guciaz nahi guintuen dembora berean eta franctasuna, eta erresalbuac edo hobequi errateco, ez guinduen nahi franctasunic erresalburic gabe.

        Diogu oraino Ustaritcerat bildu tugunean Laphurdico Cargudun eta Deputatuac, han explicatu ondoan gauçac bereciqui eta hertsiqui gomendatu diotegula guciei consideratcea ez choilqui Hasparneren, Donibaneren, Cirubururen, eta berce ceimbat herriren intrez particularrac, bainan intrez hortan berean Laphurdi osoac eguiten duben eta eguin behar duen anayatasunaz campoco intrez eguiazcoac ere nahi duela Hasparneren, Donibaneren eta Cibururen fagoretaco erresalbuac galdetcea, eta erresalba horiec gabe franctasunaren ez galdetcea. Beraz guri mintzo bada Maccayaco Jaun Biscondea, gueçurra da franctasunari eta harren erresalbuei opposatcen garela.

        Diogu oraino abisu hori bera beldurrez asqui sentitua içan ez çadin, escribus lettra imprimatu batean gutaric batec herri gucietarat egorri içan duela orduan berean guihiago dena, lettra harc ekartcen tuen deliberacionetaco modeletan agueri dela gauça horren froga. Beraz berriz ere guretçat gueçurra dela contrario.

        Diogu molde hortaco franctasunaren galdetceco memorioen lana preparatu baino lehenago ere eta aphirillaren hemeretcia danic, Jaun Sendicac bere, gure, eta çuen partez escribatu cioela M. Garat, gure Deputatuari lettra bat, hitz hautan:

->        «Minqui eta arroçoinequin pleinituco dire Laphurtarrac, baldin niri aintcin hortan escribatu lettran, franquia doble bat casic aguindu ondoan Laphurdirençat, ez balute batere içaten; edo franctasuna içanican, ez balute dembora berean içaten libertatea erresuma barnetic atheratceco egun oros beretçat behar tusten objetac, eta libroqui erresuma barnerat eramateco bere bacallauac, bere chardinac, bere burdinac, bere larruac eta Hasparrengo manufacturetaco estofa grosierac. Eçagutcen duçu Laphurdiren situacionea: badaquiçu baitezpadacoa dela hunentçat Espagniarequilaco negocio aphurra, bainan badaquiçu orobat hainitz gauça behar tuela erresumatic eta intresic handienec galdeguiten dutela, manuric haltoenarequin gainean mintçatu naicen objetac libroqui sar ditecen erresuma barnean. Ez dire horiec pribilijo batçuek galdetcen tugunac, bainan bay hemen bicitceco baitespada necessario tugun behar ecin gure posicioneari, errefusatuac.

->        Ene eguin bidea bethe dut, Jauna, lehen eta orai, çuri erranez gure deputatu eta gure eguitecoez cargatuari beçala, Laphurdiren beharrac eta bici moldeac, eta nola nahicoa içan dadien, partidu batean edo bertcean, Maccayaco Jaun Biscondearen escribuac beldur arasten nauen seguida, ez dut bederen erreporchuric icanen çuri ez erranez, çuri ez adiaraci Laphurtarren beharrac».

        Erraçu, franquia eta franquiaren erresalbac guihien desiratcen ditutçun Laphurtarra, nongoa nahi eta nor nahi çaren, erraçu cerrorec borthisquiago galde othe cinesçaqueen bat eta bercea? Erraçu oraino gauça horiec hola galdeguin ondoan norbeitec accusatu bacintu contrarioa galdeguin duçula, contentatuco othe cinen gueçurra ciola errateaz? Guc ere guerrorec daquigu ungui cer goitatcen çaicun paciencia. Çato oraino hoberenac, cegurenac, eta clarenac aditceco ditutçu. Maccayaco Biscundea bera doatçue mintçatcerat.

        Bere lehenbicico lettra imprimatuan guc galdetu dugun erresalbac attaquatcen tu, flacatu nahitu, ecin ardietciac direla frogatu nahi du.

        Beraz galdeguin tugu? Iracurçaçue harren lehenbicico lettrari eguin diogun errepuzta imprimatua, bereciqui biguerren plamaren erditzuan. Diogu han hambatenaz guehiago esperantça behar dugula, gure galdeac ardietzico ditugula, non bethi danic, eta berriqui lauhogoi eta lauean, erran baitu Laphurdic harrena eguina dela non ez dituen ardiezten franquia eta erresalba horiec dembora berean.

        Eta hori berada guc Maccayaco Biscundeari egorri diogun instruccione bakharra franquiaren gainean eta ez du eracutcico guerosticacoric, beraz ez dugu franquia galdeguin erresalba horiequin baicen? Beraz contrarioa diotenec guretçat badiote gueçurra, eta gueçur aussart bat diote, gueçurrez nahassi nahi çaituste. Guc aise barcatuco diotegu, bainan çuec nahasiz, troubleaceuen artean ematen badituste, escandalac, desordenac, eta malhurrac causatcen baituste, norc beharco diote barkhatu!

        Horien gucien gainera ematçue oraino berce bi froga suerte, ecindu datuscoac dire. Laphurdico hogoi eta bortz herrietaco Jaun Cargudun eta Deputatu ilhabete hunen çortcian Donibanen bildu direnen artean baciren hainitz gure eguinen, eta gure erranen lekhuco içatu direnac. Cer erran dute? Guc beçala franquiarequin erresalbac galdetu tugula. Cer erran du Laphurdic orduan? Gure kharrari, gure çucentasunari, eta gure desintresamenduari justicia oso bat errendatcen dioela, eta halaco calomniec Laphurdi trubla deçaquetelacotz Assamblada-Nacionalari justicia galdetcen dioeta escribu dangeros, falseries bethe horien authoren, eta horien escuararat itzulçalen, eta banatçaillen contra.

        Egun horren beraren arratzaldean errecebitu dugu Bayonaco comitatearen partez M. Boyetet, negocioco Deputatuaren lettra baten coppia: «Dio lettra hortan, Maccayaco Biscundeac, Parisen erraten duela gure franquia guc galdetcen dugun moldean gucia erresalbuetan datxala». Nola da bada posible, nondic heldu da Jaun horren lettretan, eta paper imprimatuetan errana içaitea guc erresalburic gabeco franquia bat galdatcen dugula noïz eta non dio eguia?

        Funxian eta finean franquiaren gaineco memorioa, Bayonaco eta Laphurdico bi comitateac alkarren gana bilduric, bien artean eguina memento huntan imprimacen hari da Parisen. Herri gucietarat egorrico dugu errecebitcen dugun beçain laster. Han segurqui ikhusico dute dudatu nahi luquetenac franquia erresalboquin galdeguin dela. Hura da Laphurdiren galdea presentatcen duen pheça bakharra; hura da beraz nahazqueria hauquien yuge segura eta bakharra, hura choilqui behar duenaz gueros aditu eta pisatu Assamblada-Nacionalac eta çuen artean baldin bada nihor, bat choilqui, memorio hura ikusi ondoan den mendreneco duda duenic, goan diteque Bayonaco Hirico-Etcherat. Memorio harren originala guciez sinatua han diteque, edo guc ekhararacico dugu, eta guciei, eta bacotchari eracuxico atzeguinequin, confidencia osoarequin, bainan gaiztaqueria hauquien azmatçaillen contra indignacioneric eta mesprecioric handienarequin.

        Horra non duçuen beraz, Jaunac, ungui clarqui frogatua ez lehen, orai ez dugula galdeguin franquia erresalbequin baicen, çuen deliberacionec galdetu duten molde berean baicen.

        Yaquin çaçue orai Maccayaco Biscundeac hola pensatcen çuela berac ere duela cembait dembora haltoqui declaratcen çuenean ocasione batez Asamblada-Nacionalaren erdian Laphurdi ecin bici çaitequela Espainierilaco negocioa gabe.

        Maccayaco Biscundea are imprudentago içatu da berce materia baten gainean.

        Laphurdi partiaraci çuen çortci parte edo cantoinetan. Decreten contra, Laphurdiri khenduric, ematen ciozcan Bayonari Angueluco, Biarritzeco, Mouguerreco, eta Hiriburuco herriac. Bayonaco boz nombre handiagoaren artean Laphurdico lau herrietaco bozac ithotcen cituen; herri bat oso osoa ahantci çuen, Lehunça. Laphurdico intreza maïz Bayonesenarequin opposatua guerta ditequena, hambatenaz flacatcen çuen, eta Bayonesena berce haimbercez Laphurdicoaren contra borthizten. Bilkuetaco lekhu principalac hainitz urrun guerthatcen ciren. Molde hortan, lau, sei, menturaz hamabortz egunez Asambladaco lekhuan egonez despendio handiac heldu ciren cantoinac emendatuz Laphurdico herriac Laphurdirequin guelditu dire; Asambladac hurbilduz bacotchari bere etcherat erretiratceco libertatea conserbatu çayo; despendioac espregnatu dire. Gure motivoac Laphurtarreï eta Jaun Commessarioei çuhurrac iduritu çaizcote. Leguearen arabera ere dire. Maccayaco Biscundea guti goïti beheiti erdiaz trompatu da erran duenean Laphurdic sensu eta aldeguoitarat ez duela hogoi eta hamabi lekhua baicen. Mira beça carta, eta causituco diotza Laphurdiri berrogoi eta hamalau lekhua carratu. Gure motivoac Laphurtarrei cuhurrac iduritu çaizcote. Bainan nola Maccayaco Biscundeac gorasco danic beguiritu nahi baitu, ausartcia bat iduritu cayo harren obra guc deseguinic erreformarastea. Ecin garaituz gure arroçoinac, eta eguiac, nahi içan du hartu berce mendecu suerte bat, eta guti noblea. Nahi içan gaitu belztu.

        Dio cantoinen eta bozdunen emendatcea gure ambicioneari baicen ez cayola combeni; imposa emendatuco dela. Bozdun bacotchac hirur libera pagatu behar tuenaz gueroz Laphurdin hamabortz mila bozdun horrela denaz gueroz; bozdun horrietaric, batçuc hiru libera bercec sei; bercec guehiago edo gutiago pagatuz, eta guciac bilduz, iduritu çaho, edo sinhexaraci nahi içan du Laphurdico imposac emendatuco direla.

        Eta guc diogu arroçoinamendu hortan, ez dela ez eguiaric, ez yaquitateric, ez cimenduric batere, ecin barkatua dela Asambladaco deputatu bati.

        Lehenbicicoric berrogoi eta lau edo bortz milla arimen seigarren partea ez da harc dion beçala, hamabortz mila, bainan bai çazpi mila eta ceimbeit ehun pontu herren gainean, eta pontu hortaric atheratcen duen contuaren gainean hutza pietate eguin garriqui handia da.

        Bigarrenecoric ez da eguia bozaren içateco Asamblada-Nacionalac desiratu eta fixatu duen imposicionen gaineco muntanta, serbitçatu behar dela seguidan erreguelatçat. Maccayaco Biscundeac hori ez du nihon ikusi ez ikusico. Guc contrarioa ikusten dugu. Populuaren cargac arindu nahi tuelacotz Asamblada-Nacionalac, khendutu Eliça-guiçonen eta Aitoren semeen imposaren gaineco pribileyoac; yornala hamar sosetaraino chumetuz condatuco duten herrien fixacionea Asamblada-Nacionaleco constitucioneco Comitateac declaratu diote Jaun Comisarioei soffritcea communetaric, erregimenduetaco eta milicia-nacionaletaco serbitçuetaric, malobra, edo berce despendio publicuetaric, herrian bacotchac suportatcen duena, ez çarpatic pagaturic ere (*) imposean sartcen dena, yornal beçala errecibitu du; oxaillaren bieco decretaz declaratu du çarpatic imposa pagatcen ez den lecuetan den mendreneco jabetasuna, baita hogoi eta hamar liberetarainoco afferma edo berdaritasuna daukana bozean errecibitu du guerostic oraino, constitucioneco comitateac declaratu du familietan, hala nola Laphurdin etcheco sementzat lekhuco legueaz edo berce cer nahi moldez premuac pagatcen duen imposa gucientçat pagatuçat beyratu behar dela: hitz batez iduri du Asamblada Nacionalac, berac icendatuz bozaz gabetcen tuenac baicen, ez duela nahi bozic gabe gueldi daitecen chumenac badu beraz handienac becembat boz, flacuenac, podorasenac becembat. Certaco? Ceren chumearen eta pobrearen intrez partea gauça communetan are errespetagarriagoa eta sacratuagoa baita. Horiec eta holacoac dire Asamblada-Nacionalaren principioac, baita guriac ere harren ondotic. Ez ordian Maccayaco Biscundearenac, aitoren semea eta aberaxa delacotz. Haren sentimendua seguituz, handiac eta aberatçak choilqui guertha litezque Bilçarre suerte gucietan naussi.

        Maccayaco Bizcundeac arroçoin horiec ecin bentçu detçaquelacotz, insultatu gaïtu. Dio gure ambicionea dabillala departimenduetaco, eta distriqueta placetarat igan nahiz, eta accusatcen gaïtu intrigas, cabalas, eta brigas, eguïa bada ere ez gaïtu icendatcen. Bainan artechia, edo finecia hori ez cayo baliatuco; guri eta gutas mintço da, gu garenaz gueros harc eguin tuen cantoïnen erreformaratçailliac. Huna gure errepusta.

        Maccayaco Biscundea, çu eta gu eçagutuac eta juyatuac gare. Ez duçu egundaïno izan eta ez seculan içanen çucena den mendrena gure insultacecoa gu provincia osoas haututuac gare, eta çu hogoy bat boce choilki non dire eta cer dire Laphurdic guri eguinçat suposatcen tutçun liberalitate handi hec? Guc aisequi froga guinesaque sacrificioric handienak maïs eguiten tugula, Laphurdico intressen sustengatceco, gure lanac utcis eta abandonatuz. Bertce alde laster Laphurdic ikusico du çoin mendreac diren orai artheraineco gure despendioac. Guc asembladetaco despendiuac gutitu nahi tugu, çuc emendatu. Guc Laphurdico herriac Laphurdin guelditu nahi tugu. Çuc bortz herri Laphurditic khendu. Guc bozdunac hemendatu nahi tugu leguearen arabera populuaren bortisteco Asambladetan, eta arinceco imposetan, eta çue kendu nahi tutçu Asambladetaric, eta hequien intressac eman nahi handi direlaco aberatzen escuetan. Guc arroçoinac eman tugu, eta çuc insultac eta calomniac bihurtu. Gu ichilic guinauden, eta çu haci çare mintçatcen.

        Çuei Laphurtarrac, huna gure declaracionea. Gure lanez eta sentimenduez content ez çaretenac mintça çaiteste. Çuen ona cinqui eta bakharric billatcen dugu ez gare batere yeloz içanen gure opinioneaz ikusico duçue cembat karrequin çuen botuac sustengatuco, eta baliaracico tugun Jaun Commissarioen aintcinean nondic nahi ethor dadin Laphurdiren ona, eta bereciqui populuaren ona, ithurri dohatxu hori milletan benedicatuco dugu.

Laphurdico Comitatean eguina. Ereyaroaren 10 1790.

D'Hiriart; Dithurbide; Daguerresar.

->        Azkenean, garai haietako dokumentuen arteko zenbait aukeratzean gure bilduma honetan testu osoa eskaintzeko, jarraitu dugun irizpide nagusia zera izan da, halako agirien gainean ezagutza ahalik eta berriena ematea. Ahetzeko akten kasua aparte utzirik, jaso ditugun agiriak, aurreko kapituluetako Frantziako Biltzarraren dekretuaren bertsio biak, Donibane-Lohizuneko populuarentzako instrukzioak eta oraingo Lapurdiko Komitatearen adierazpena, XVIII. mende horren bukaeran sortu zirenetik, eta guk dakigunez, ez dira berriro sekulan ezagutzera eman euskaldunen artean. Galduta edo geratu ziren eta ez zen erraza jakitea non egon zitezkeen. Gainera, eta batez ere dekretuaren kasuan, beren «administrazio zibiltasuna» nahiko nabarmena da.

->        Iraultzaren garaiko beste testu euskaldunak, guk bere osotasunean jaso ez ditugunak, aipatzea behintzat merezi duela uste dugu. Margarita Ricak bilduma ederra jaso zuen, testu osoz, eta bere lan batean (1975) eranskin gisa eskaini zigun. Baditugu:

->        - «Laphurtar escaldun francesec, Erresumaco Estatu-generaletarat egortcen dituzten Deputatuei, emaiten dioten botuen eta instruccionen, Cayera = Cahier des voeux et instructions des Basques-François du Labourd, pour leurs Députés aux Etats-généraux de la Nation» (1789, Uztaritzeko gazteluan sinatuak). Koaderno edo kaier hauek Estatu Jeneraletako hiru ordenek osatzen zituzten, bakoitzak berea. Hirugarren estatuaren koaderno hauen osaketan herritar multzo zabalak hartzen zuen parte, herri txikiek, artisau kofradiek, nekazariek eta beraien beharrak adierazten zituzten eta gero lege gizonek ematen zieten azkeneko erredakzioa. Euskal Herrian Lapurdiko hauek baino ez ziren frantsesez gain euskaraz jaso, Nafarroakoak eta Zuberoakoak bere azkeneko idazkeran frantses hutsez jaso ziren eta. Testu luze samarra da, hamaika orrialde justu betetzen ditu bertsio bakoitzak jatorrizko dokumentuan eta konstituzioaz, zergez, justiziaren administrazioaz eta Lapurdiko heren estatuaren eskaera bereziez dihardu.

->        - «Guthuna, Macayaco Jaun Bixcondeac, hura Parisco Biltçarrera bidali duten Laphurtarreï» (1790, Parisen sinatua). Diputatua bere hautatzaileei mintza zaie, euskara hutsez omen, Lapurdiko aduanen erregimena Frantziako beste eskualdeekin pareka dadin, euskaldunen merkataritzarako eta egoera ekonomikorako ona izango delakoan. Sei bat orrialde. Kapitulu honetan jaso dugun Lapurdiko Komitatearen adierazpena Macayaco Bizkondeak idatzitako gutun honi ematen dion erantzuna dela dirudi. Bistan da oso gai korapilatsua izan zela garai hartan.

->        - «Pyrenea Aphaletaco Departimenduco Electur edo Hautatçailen Bilkhuya Bearneco ordenaren Erreguelamendua = Réglement de police intérieure de l'Assamblée électorale des Basses-Pyrénées» (1790, Laborde-Lissalde presidenteak eta Casamajor idazkariak sinatua). Bilkura honen arautegia da hemen duguna, hamabi artikulutan, eztabaidak zelan garatu eta mintzatzaileen partehartzea erregelatuz. Hizkuntza bakoitzeko bertsioak orrialde bi edo betetzen ditu.

->        - «Pyrenea-Aphaletaco Departimenduco Juan (sic) Aphezpicuaren ordenatça (sic) = Ordonnance de Monsieur l'Evêque du Département des Basses Pyrénées» (1791, Oloroeko seminarioan izenpetua). Iraultza Frantsesaren historia ezagutzen ez dutenei arraroa egingo bazaie ere testu hau bada batera elizaren administraziokoa eta administrazio zibilekoa. Asanblada konstituziogileak elizari bere ondasunen administrazioa kendu zion, monasterioko ordenak abolitu eta 1790eko uztailaren 12an apaizteriaren konstituzio zibila onartu zuen, eta honekin apaizak konstituzionalen eta Iraultzaren kontrakoen artean sailkatu zituen. Barthelemy-Joannes-Batista Sanadon, Pirinio Apaletako apezpiku konstituzionalak funtzionario ez ziren apaiz orori baimen guztiak kendu zizkien ordenantza honen bitartez. Orrialde bakarreko afixa da, frantsesezko eta euskarazko bertsioak zutabe paralelotan dituela.

->        (...) declaratu dugu eta declaratcen erreboquatcen eta hausten tugula egun arteraino, Apezey eta Fraidey edo Frayde cirenei, cobesatceco emanac içan diren podore guciac, salbo mement huntan, fonctioner public (...) alaber hausten eta errebocatcen tugula, podore particular guciac cein nahi titulu (...) declaratcen tugu bertce alde, Aphez eta Frayde edo aintcinago Frayde cirenac, eta bertce guciac, Functioner-public ez direnac, bere functionetaric suspendituac (...)

->        - «Ustaritzeco Procuradore Sindicaren proclamationea, behar dutela guciec Imposac pagatu eta Constitutioneari obeditu = Proclamation du Procureur-Syndic du District d'Ustaritz sur le paiement des Impôts et l'obéissance à la Constitution» (1791, Uztaritze?. Dhiriart jaunak izenpetua, Uztaritzeko Distrikeko Prokuradore Sindikoa). Iraultzak zerga sistema berria ekarri zuen. Aldarrikapen honek beronen berri ematen du eta bukaeran apaizteria konstituzionalaren eta kultuaren eraketaren gaiak jorratzen ditu. Jakina, beti botere legegileek hartutako erabakien alde. Jatorrizko dokumentuan testuak zazpi orrialde betetzen ditu zutabe paralelotan frantsesezko eta euskarazko bertsioak jasoz. Agiriaren izenburutzat bai Ricak bai Salaburuk Vinsonek «Pièces historiques... 2me fascicule»n (1875) jasotakoa erabili zuten, haren bertsioa baino ez baitzuten, eta gu hauek hirurok erabilitakoaz baliatu gara testu honen aurkezpen hau egiteko. Dena dela, guk ikusitako jatorrizko dokumentuan, eta baita Vinsonek bere bibliografian (1983: 250) egiten duen aipamenean ere, izenburu hori ez da inondik agertzen, zuzen-zuzen horrelaxe hasten da: «Herritarrac: Oray ikusico duçue ... = Citoyens: C'est maintenant que...».

->        - «Franciaco Errepublicoaren icenian: Pirennea Occidantaletaco Armadan eta inguruneco Departimenduetan aurquitcen diren Populuaren Errepresentantec...» (1793, J.B.B. Monestier eta J. Pinet «zaharrena» jaunek izenpetua). Baionar batzuek Baionatik ihes egin eta Uztaritzen gordelekua dutela susmatzen dute agintariek. Ateratzeko agintzen diete edo bestela atxilotuak izango dira eta laguntzen dietenak ere zigortuak izango dira. Orrialde bakarreko afixa da frantsesez eta euskaraz idatzia.

->        - «Libertatea, higoalitatea edo bardintassuna, Franciaco Errepublicaren icenean, Pyrenea gora eta aphalac daïtzoten mendietaco departimanduetarat egorria du Populuaren Errepresentantac = Liberté, Égalité, au nom de République Françoise, le Représentant du Peuple envoyé dans les départements des Hautes & Basses-Pyrénées» (1795, Baiona). 1794ko otsailaren 22an (II. urteko ventôsaren -edo hilhabethe haïcetzuaren- hamahiruan) Pinet eta Cavaignac Populuaren Errepresentanteen agindu batek, Sara, Itsasu eta Azkaine komunak «infâme»ak deklaratzen ditu, erreboluzionearen aurkako delituak epaitzeko komisio bat izendatzen du eta komuna hauetako lau mila biztanletik gora deportatuak edo giltzapetuak izango dira. Asko eta asko Espainia aldera pasatuko ziren. Nivôsaren, ilhabethe elhurxuaren, 22an beste agindu bat atera zen bihur zitezkeela permitituz, agindu honek germinalaren lehenerako ipintzen zuela epea. Auguste Izoard-ek izenpeturiko bando honetan epe hori luzatu egin da, prairialen, hau da, belhar ilhabetearen, lehenengora arte eta iheslariei itzul daitezkeela jakinarazten zaie, Frantziak barkatzen diela bere etsaiei eta beraien industrietara buelta daitezkeela. Administratibotzat jo zitekeen testu hau. Jatorrizko dokumentua orrialde bakarreko afixa da bertan frantsesezko eta euskarazko bertsioak zutabe paralelotan agertzen direla.

->        - «Proclamation: Igualitatea, libertatea, tyranoey guerla, populuey baquia, Franciaco Populuaren icenean, Franciaco Populuaren Representantac armada Pyrennee Occidantalecoac = Proclamation : Egalité, liberté, guerre aux tyrans, paix aux peuples, au nom du peuple français, les Représentants du Peuple Français, près l'armée des Pyrénées Occidentales» (1795, Donibane-Lohizune. Meillan, Chaudron-Rousseau eta Paganel jaunek izenpetua). Aurreko gaiarekin segitzen dugu, euskaldun frantses asko Espainian dagoela eta leitzen ez dakiela azkeneko berri horietaz ez dela jabetu eta bihurtzeko epea berriro luzatzen zaie, orain fruktidorraren lehenera arte. Hau ere administratibotzat jo zitekeen. Orrialde bakarreko afixa bertan euskarazko zein frantsesezko bertsioak agertzen direlarik.

->        - «Franziaco Republicaren çaspigerren ourtheco qhoundaderra» («Le calendrier républicain») (1799). Frantsesez eta euskaraz dago idatzia egutegi hau, egunari errepublikarra, hots, hilabeteak, vendémiaiaire, brumaire..., eta astearen egunak, zera, primidi, duodi..., zelan euskaratu daitezkeen erranez. Halako hizkuntzalaritza iraultzailetzat kontsidera dezakegu.

->        Aurreko hauez gain, Julien Vinsonek bere bibliografian Margarita Ricak jaso ez dituen beste testu batzuk ere aipatzen ditu. Zinegotzien hautaketez eta eginbeharrez dihardute eta aurreko kapitulu bietan aipatu ditugu, gai horren gaineko 1789ko Frantziako dekretua eta Donibanerentzako instrukzioak jorratzean.

->        Eta bukatzeko: ikusi dugunez, aipatutako testuen artean bazegoen pare bat kultuaren antolakuntzari loturik, badugu oraindik beste bat, hau ere agintari zibilek emana, Frantzia osoan katixima bakarra eta berdina irakats zedin. Merezi du jasotzea, hauxe dio agindu labur honek:

ESTATUCO Secretariaco minutetaric atherac.

Thuilieriaco gazteluan, Aphirilarem 4an 1806.

        Napoleon, Francessen Imperadore, eta Italiaco erreguea,

        Cultuen Ministroac erran daucunaren gainean Decretatu, eta decretatcen dugu errana içatera dohana:

        I. Art. X urtheco germinalaren 18co 39 legueari bide emateco, decret huni datchecon Catichima, haren goratassun Cardinale Legataz approbatua, içanen da publicatua, eta bakharric iracatsia Inperioco Eliça Catolico gucietan.

        II. Cultotaco gure Ministroac artha itchiquico du Catichima hunen imprimatcearen gainean, eta bereciqui autorisatua da hamar urthez hortaco behar tuen bide gucien harcerat.

        III. Decret hau imprimatua içanen da Catichima bakhoitçaren buruan, eta emana legueen bulletinean.

        IV. Cultotaco gure ministroa cargatua da decret hunen obratan emateaz.

Sinatua NAPOLEON.

Imperadorearen manuz,

Estatuco Secretarioa, B. Maret.

Leyalqui athera dela,

Cultotaco Ministroa,

Sinatua PORTALIS.

Non: Laphurdico Comitateac Laphurdiri, argitaratzailearen izenik, tokirik eta datarik gabe. Lapurdiko Komitatearen izenean izenpetzen dutenak D'Hiriart, Dithurbide eta Daguerresar jaunak dira 1790. urtean.

Bertsio honen iturria: Imanol Trebiño, Administrazio zibileko testu historikoak, HAEE-IVAP, 2001