XII. EULTZIA

Gari ontzeaz ari dalarik,

Kandelera mandelera

(itzik-itz dio esan zaar batek)

bost illaute larraiñera,

sei Larraungoa, zazpi ere bai

Uitzikoa. Tankera

ar diokezu zer illabete; ez

Abuztuaren sarrera.

Belar-sartzea mendera zuten,

ostotsa sarri naiz izan.

Andre Mari'tan pesta artu zuten

Ezkurra'n eta Lezeta'n.

Artoak mardul, babak lekazu,

gariak legor txotxetan:

egunik-egun bakantzen ziran

eultzituaz larraiñetan.

Eultzi bat baizik erri osoan

ez zan eiten egunero;

ostots-bildurrez auzoa zai zan

ua altxatzen laguntzeko.

Eultzia zabal, ez zabal, noizpein

egon arren keko meko,

urte aretan lasai zabaltzen

eguzkia agertzeneko.

Belar igartzen lana gaiñez ta

eultzia azken Errekalde'n.

Amandre Eguzkik indar zuaño

garia jalki nai zuten.

Lastoa txigor, alea ageri,

neke gutxi iduki arren,

bildur, eguerdiz laister Arabak

odeia balu bialtzen.

Gauez aizeak geldi; zerua

aldenbeste zegon izar;

Mikel Eleder deitua zuten:

«Eultzia diagu bihar».

Guratz-aldetik zardaia, alaare

atzetik an du sarri ipar.

Biaramonez egueldi dala

aitonak leiotik igar.

Leenengo los egin ondoren

ogean iraulka dabil;

aspertu, jeki, leiora atzera;

iparraizea da pil pil.

Odei-bizar bat ez da ager iñon;

kanpoan, etzean isil.

Belar, gari ta babekin ba du

buruan naiko maratil.

Eultzi-beorra —lanaren pagu,

gauez larrea zaldale—,

biamonean, zer gerta, an doa

urrutia arrapagale.

Lizar gaztean lepoa azkatuz

galdu baleza joale,

biamonean pagadietan

lasago lebilke jale.

Aurre-egunetik Amazkar-gora

jar zituten illuntzean

belarrak zion esana adituz

ez ziran geldi bidean:

«Aurreraxeago dago goxoa»

zeuden sinis-bearrean;

«Bertan goxoa» esanen zuten

Erasote'ko ospeletan.

BEOR BILLA

Argi-zirrinta suma dutela,

lau mutil doaz beor-zun:

Mikel Eleder, Patxiku Ubilots,

Buztin, laisterkari Irurtzun.

Lau beor izu bizkor biltzeko

ba dirade naiko lagun.

Barren-arrak il, biotzak argi,

lauek gozo dute belaun.

Goiko euntzea inguratuaz,

erne begi ta belarri,

aldapa janez atzeman dute

Trintin'go gain zoragarri;

inguru denak begiratuta,

ez an beorrik ageri...

Garrazta'n-barna, malkorrez-malkor

perra-zantzuak igarri.

Mikel Eleder, Patxiku Ubilots

ospelez doaz aurrera;

Buztin, gaiñez gain; Irurtzun, berriz,

artuz bestalde egutera.

Zantzu dutela elkarri die

oiu, batetik bestera.

Beor-sailla arki dezatenean,

bilduko dira batera.

Urruti bage, bikoak an du

beor bat beokarekin;

eultzia beela porrokatzeko

ez da protxurik aeiekin;

ama gaxoori ille zaar dario

negu legorteen adin.

Naiko lan ba du, belarrik belar

umea azitzearekin.

Otadiaren garai-aldean

Irurtzun'ek egoarari;

eskuiñez luza bekokia ta

ezkerrez luza belarri;

soiñu urruna da, naasian dator,

zer dan ezin garbi igarri;

goiz-gurdiaren negarra, ardi, bei,

naiz beorraren zintzarri?

Oizo'n asi ta Elutseta'ko

zelai-zokoen artean,

abere beltzik, zuririk naiko,

ez du sumatzen arean;

arago, Oinbegi'n, pago-tarteko

garo-soilgune batean,

beor ezur-uts, zaar urdindua,

anka jasoz doi-doiean.

Otadiaren mugaratzean

igo zaigu malkorrera;

Buztin'ek eta biek diote

elkarri zenbait galdera.

Eultzirako gai dan beorrik, ez

batak ez besteek aukera.

Bideberrita geroko utzita

biak doaz ospelera.

Iturri bat da ozkar ta goxo,

«Gibeleko» deritzona;

Larraun guzian ur onik bada

ua diteke esan ona.

Loi arten utzi dute beorrek

oiñaren atz zagunaF,

luzaro bage aiengana da

atzeko biko laguna.

Beren esku utzi zituteneko,

mendia bear atzeman;

Iturriaundi'n ez Aldakio'n

etzuten tantarik edan.

Beruta-muga pasako zuten,

jan-aala, joan ta joan.

Lau beortzaleek aurrera doaz,

urrun ez diralakoan.

Mugatik apur onontzaxego

mardul zegon irastortza.

Buru-beorra alboan zutela

an alaitzen zuten ortza.

Garo-tartean motel gelditzen

zintzarri kalaxken otsa.

Birunda arturik, esku-zartaka

arrotzen die mototsa.

Buru-beorrak kopetan izar,

bi begiek ingurura;

sudur-zuloak zorrozten ditu

utsarte dagon lekura.

Beruta-aldeko, gurdi-bidea

utzi Buztin'en kontura;

azpi-aldera Mikel ta Patxi;

Irurtzun, berriz, burura.

Buru-beorrak irrintzi die

ta ari diote jarraitzen;

azpi ta gaiñak artuak ditu;

Beruta-aldea uts arkitzen.

Ara laugainka. An, atzeragoan,

Buztin pagoan gordetzen.

Denak bidera diradeneko,

eskuan makil, da agertzen.

Lepoa biur, gero gorutza,

irrintzi dagi berriro.

Isats-atzetik, bidea beera,

lagun-mordoska dario.

Zalaparta bat aurrera dagi,

ataka arkitu baliro.

Mutil-taldeak begiz galtzeke,

atze ta saiets, darraio.

Bi aldetara zabaldu nai lu

ardi-bidexkeen tartetik;

bidexkak oro buruz dakizte;

guziak artzen aurretiK.

Nai eta nai ez Garrazta'raiño

ez egon alde-egiteraik;

Zalapart ua geldia dute,

Entzelai-bidea ertsiz;

Garrazta-atakan artzai bat dute

zer-egin gogora-nairik;

ataka-aldera jo luteneko,

borda-gaiña artuko berriz.

Buru-beorra, lurrean musu,

kizkurtzen zaie belarriz;

burua jasoz laugainka asten da

oiana astinduz irrintziz.

Buztin ta artzaia naiko dirala,

irurak atakaz aruntz,

aurrea artuta jarri dituzu

eskumakillak arrotuz,

Oiantzarre'tik Elutseta'ra

jun ez ditezen zabalduz:

iñoiz igesi, neketan arren,

ein dutela andik, oroituz.

Ber-bertan dute Txokone-borda;

Trintin-malkorra gaiñean;

aruntza-aldetik orma-barrena,

labakia azpi-aldean,

estarte medar zaindu-erreza

egiñez bien artean.

Buru-beorrak ara artzen badu,

laister ditute mendean.

Zabaldu-nairik gogor asi da

ataka, an emen, non urra;

burrunda ar dezan baiño leen dute

bipil jasotzen egurra.

Oiuz, eskaiñiz, axakatuaz

artzai Petri'ren txakurra,

zalantzan zerbait ibil ondoren,

itzul diote muturra.

Etsi-etsian bordara jo du;

estartean da Petiri;

besteak lerro lerro doakoz

umilduz buru ta begi.

Bost beor dira eultzilariak,

umedun dira beste bi;

indarrik naiko, eguraldia

itxuraz joka baledi.

Ankak ematen dakitela ta

kontuz dabilla an jendea,

ganbelaan gaindi pistu ta ttattar,

artzeko mutur aurrea.

Nabarmenena muturrez lotu,

aren lepotik bestea,

lotu bageai mututu die

irastorrez joalea.

Zintzo doazi azken-eultzira,

ez jakin azkena dela;

azken-aldikoz erri-ikulluan

uts arkituko ganbela.

Negu-elurtez ez da alaiago

malkarrez bete diela;

negura artean larrean, labur,

betelp dite sabeña.

Eguraldiak alda-aldi ote?

Satorrak ari du lurra,

goizean listuz ikusi omen

katua garbiz muturra.

Egun-aurretik ibillia zan

txorroskin anka-makurra;

oiek aztuta, sines dukete

sorgin beltzaren-gezurra.

Erri begian an dakusate

Mezara doan Katalin,

artajorretan esan baikenun

ote-zan ez ote sorgi .

Iruria'ko errekan, ausaz,

orduko lana du egin:

elkar orraztu, mintza ta asmatu

sorgin zaarrago batekin.

Eultzi-beorrak ikullura, ta

umedun biak larrera,

ate ertsiaren barne ta kanpo

bil nai luteke batera.

Irrintziketan biak sartu nai

ta beste bostak atera.

Etsitakoan isillik doaz

berteneko larratzera.

Aien moxalek ez dute edanen

esne, lanez beroturik,

amen arkitu dezaketela

itzalik eta larrerik.

Uda artan bein-bein izan zituten

gatzagiak utsagorik:

edan-ondoan, barrenarentzat

ez deusen ezetasunik.

Gari-karraio gurdika dabil

Garazi'ren aita Petri;

neskak zamatzen laguntzen dio

balak emanaz aitari.

Gurdi-zolean jartzen izara

ara jalki daiten gari.

Bideko oillo ta txorik, aleere,

izanen dute janari.

Artzai zaar onek, jetzi bage, egun

artan utzia artaldea:

Samartolome-biaramuna,

urteoroko legea.

Egunetara bete zaiela

leer-zorian errapea,

jetziko ditu; ur bage garzagi

nekez artzen dun esnea.

Besteek beorrak atzi artean,

gariz bete du larraiña;

—gurdixkaren bat gelditua du

lasta luzetako aiña—.

Eultzi-zabaltzen asi dira aiek

irauliz azpikoz gaiña,

leenen illara buruz barnera,

jarriz inguru apaiña.

Urren-illarak buruz kanpora,

—ez daiteke barra alea—;

buruak, aalbait, gora erdian,

zoztor ta burun naastea.

Eguzkik gaiña dagion arte

ez da on eultzia astea;

ark igar-aala, porrokatuko

beorrak, apar ta kea.

SORGINKERIA

Apaiza jaunak lasai ari du

Meza Santua Elizan;

gure Katalin zokoan dago

aingeru garbi bailitzan.

Erriagana itzuliz, ua

begiz topa duan bezain

usu, burura etorri zaio

nola sorgin arki lezan.

Egun aretan sekulan baiño

Memento luzeagoa;

ari danetik sorgiñagana

maiz alde zaio gogoa.

Andik kanpora zer aize ete-dan

ez daki, ipar ez egoa;

arek nai baiño azkarrago da

buruan dun aize-joa.

Otoitz eta arren, asmo ta damu

noizbait Mezaren ondarra.

Ikus-zai dago egi ote-dan

amonaren ipui zaarra:

azken-otoitzak egindakoan,

irauliz irri ta parra,

zabalik utzi du Liburua

sorgiña sala-bearra.

esana baita, Liburu ori

zabalik utzi baledi,

sorgin biurtu dagon andreak

ez dula aldegiten andi.

Erantzi eta ikus-bearrez

sorgiñagana du begi.

Otoitz zabarrak: ez iritxiko

grazirik Jainkoagandi.

Mutikoari, zabal uzteko

agindu dio, gaurkoan.

Argiak itzal-keiñuak egin,

josta nai, kanpora zoan.

Artan sorgiñak dei egin dio

aren ondora dioan.

Mutillak ez du ipui arenik

entzun neguz sutondoan.

«Apez Jaunari, ez dala sori

zabal uztea Liburu;

letra gorriek dioten eran,

auz barne, kanpora buru

itxi dezala». Goiz guzi artan

egonik aren aiduru,

berri beltz ua entzun duneko,

sorgin dala da seguru.

Ixten du. Gero agur egin ta

ateratzen Elizatik;

atxo berriak, berantu bage,

jarraitzen dio atzetik.

«Apeza Jauna, ez aal ikusten

zeru urdin artan odeirik?

orratz-burua bezain txikirik,

ostots-azi dirudinik?».

—«Ez andrea». —«Gaur etorko dira

zaldizkoak eultzitara».

Apaiz jaunari barnera zaio,

itz ook entzunez, ikara.

Etxean sartu, neskari esan,

ordubitako koskara

zur egoteko bera lo deño,

baldin balitz ostoskara.

Katalin onek, etxera eta,

garbitzen du zartagia,

deabruuk ere ez luke jakiñen

zertaz egin dun basia.

Gatz, piper, ozpin, ardangazi ta

tipula-buruz josia;

soillik palta da —ark baititu

sorgiñak— baratzuria.

Jan-ondorean igurtziko du

aurreguneko taloaz,

ikatz eta kez, kedar eta autsez,

biziro mindutakoaz.

Aizean barna jun bear baitu,

axolik ez du txerloaz:

goizeko orraztu-legea aski du.

Bost zarpillago ba doaz.

Orraztokia berekin baitu,

pentsa-orduko, Txindoki'n.

Sorgin guzien amari aitor

zerk biotzean dion min:

Apeza jaunak agertu dula

Meza-Liburuarekin,

ortaz errian jakiñen dela

zer oillanda dan Katalin.

Arri-jasa bat eskatzen dio

ordubiak alderako,

esku-aal ori duena baita

Mari Aunei Txindoki'ko.

«Ba dun, alaba; baiña Apez jaunak

ez din itzik aterako.

Jendeen aurrean leen bezala adi;

ez au iñork usmatuko».

Sorgiñen ama au, eder; buruan

urre gorrizko orrazea;

ikatza baiño beltzago illea,

zuri-gorri larrupea.

Begiak lauso detzakena da

aren lepoko katea.

Gorputza lerden, eskuak legun,

ez Basa-jauneen andrea.

Seda-mataza ariltzen ari da

aari baten adarretan;

urre-adarrak zitun, azkazal

urre-gorriak anketan.

Bein edo beste naasi-bereizten

arkitzen bazan neketan,

berak, adarrak onera ta ara,

laguntzen zion benetan.

Ola zeudela, Donamarti'ko

atsoa arri-jasa-billa:

Eiheramendi'n Etxegarai'ek

bai omen andre abilla.

Aren mendeko sorgintto bati

autsi baitio orkatrilla,

ostu naiean joan zaiola

seaskan zeukan mutilla.

Emezortzika seme-alaba

emazte kaskoin aundia;

izketa adituz nor-naik usteko

euskaldun dala garbia.

Ark omen-zeukan ate-ondoan

gorderik baratzuria;

andik anka autsi sorgiñak, eta

bial zezola azurria.

Mari Aundiri oiñetan musu

emanez, gure Katalin,

orraztokia sakelan dula

esan baiño leen Uitzin.

Eultzi-lekura joan ta asi da

mintza batekin, bestekin;

nork sumatuko goiz artan beran

izana dala Txindokin?

LARRAIÑEAN

Azken-izpiak orduun zabaltzen

eultzikoek larraiñean;

eguzkia an zan, zearka, baiña

oi ez duan indarrean.

Apur bat egon, eultzi-azala,

igartuz, samur daitean;

sasi-beorrak ukullutikan

irrintziz dira bidean.

Larren urbil diranetatik

eman dute erantzuera;

beor bat, bere moxala atzetik,

arin doa larraiñera.

Bat beste-bage ezin etsi ta

bildu nai lute saillera...

Lotuta barneen dabiltzan aiek

pozik lirake larrera.

Pake eman dezan, eragin eta

Mikelek sar du ukuillura;

kanpoan argi, barnean illun,

begiak zaizko lillura.

Ganbelak utsik arkitzen ditu

datorrenean kontura;

egun artako janaria du...

askan edan duan ura.

Eultzira sartu ta aurrena astiro:

garia lodi baitago;

ertz eta erdi zanpatu arte

laister-giterik ez dago.

Saillean duten beor zaarrenak,

(bearrik ikasiago)

noiz-bein muturra lurrera sartuz

gariz betetzen du ago.

Mikel Eleder, eragilleak,

pausoa balute lasa,

zartailluz, oiuz, aizea jo ta

estutzen die arnnasa.

Geroxe batek, bizkarra makur,

arrotu zerbait isatsa,

este-muturra puzten zaiola

birbil bota du satsa.

Ua biltzeko keiñu egin du;

Buztin sartzen da eultzira.

Esku-beorra Mikel'ek estuz

motzago du urrengo bira.

Bost sei purruxka bildu arteo

dabiltz beorrak erdira,

leengo bidetik ibilli eta

sar ez dezaten azpira.

Bal aundi zenbait urratu eta

zatuka txiki egiten

eultzi-gizonak ari dirade,

errez jo ta jalki daiten.

Lasto artatik lizar-ostoen

zatukak ditute lotzen,

negu luzea datorrenean

beien janari ditezen.

Zear-zutika losak jarriaz

eultziaren inguruan,

garia jotzen asten dirade,

mozorroki bat buruan.

Zanpa ta dardar, bereizten dira

auke ta alea lekuan.

Alde banatan lau-bosna kolpe,

urrena igurtziz eskuan.

Mutil gazte bat leenengo aldiz,

lepoan babeskirik ez,

utzi zatuka ta beazka asi

bizkarrean dun azkurez.

Zatuka gora jaso dunero

ongi dardaratu bagez,

gari-aleak lepoa beera

sartzen zaizkio oarkabez.

Amona an dator luzaro bage

gari alea aztertzera;

eskuan artu, irraran utzi,

argitzen zaio bekera.

«Gari ederra; gixen, betea;

zalkerik ez du; urrekera:

ogi zuria jateko aurten

ba dugu beintzat aukera».

Eultzia apur bat zanpa deneko,

mutil bat beor atzetik;

bi iru birunda eman orduko,

ateratzen da eultzitik.

Aren urrena beste bat doa;

bestea aren ondoretik,

beorlariak zartagailluaz

aizatu ez baletza andik.

Zuri-arre zan garia ari da

oritzen eultzitu-aala;

eguzki-indarrez, beorren lanez

dirdaitu zaio azala.

irauli eta geldituko da

arro ta arre, leen bezala.

Iru-laugarren iraultzaldian

ori txiki ta zapala.

Iru, lau, bost aur, koka-aala baiño

jende geiago gaiñean;

mutil koskor bat, pertz bat eskuan,

aien guzien aurrean.

Beiak, berotuz, asi balitez

nai ez luken bearrean,

Petirik zorrotz agindu dio

egon dedilla erne an.

Leenengo «aida»-n aur geldi-gaitzek

atzera din dute dardar;

bein sartu ez zan txikitxo batek

ikaraz dagi deadar.

—Narra-ertzean taketarik ez,

gerrietan bear indar—;

sartu bagerik gelditu danak,

ez dalako, ba du negar.

Artasiaren aurre-ezpaiñean

multzokatzen da lastoa;

sardea azpitik sartuz, berdintzen,

narra geldituz arroa.

Aldapa-gora-beera, ontzia

uretan bezala doa;

sabel-gaiñean ematen dula

utsaren zirrarakoa.

Txandaren eske kanpotik aurrak;

barrengoek ez utzi nai;

erruki dugu aietaz ere

biotz oneko Petri itzai.

Beietako bart, orduko dabil

geldigunetxo aren zai;

pertz-mutilla aaztu bere lanaz, ta,

aurrengana dabil ernai.

Beiak bizkarra zalkor orduko,

oska asi zaio Petiri:

«Or dik Gorria». Oartzerako

garira egin du usuri.

Arek egiña bukatzerako

pixa-naika asi da zuri.

Bildur da, pertzak gaiñez egin-da

ote-dakion usuri.

«Toz» eta «Gorri» giltz eta bira,

txikitzen ari da agotza;

eun lagun boti, agertu bage:

artasipearen ortza.

Gaiñean ba da eragiteko

kaskaluze, kaskamotza;

aurretik aita, hetara begi,

ibilliz ezten zorrotza.

Gero ta aisego eultzia bira;

urbil daukate eguerdia;

zerua garbi, baiña beroa,

ostots-bero lazkarria.

Bat edo bati gogora zaio

sortu lezaken euria;

ateri onak ematen badu,

goiz bil dezakete eultzia.

ODEI BELTZA

Katalin sorgin, saski bat zatar

garbiketaz iturrira;

arek buruan zer darabillen

eultzikoak jabe ez dira.

Amabietan bazkaritara;

jan eta laister eultzira;

bero zakarrak maiz eraginda

Araba-aldera begira.

Beor-usai ta lizar-itzalak

euliari dio griña;

itxedon ordez nekego dute,

sumaturik ozka miña.

Sudur-furrundaz, buruz, ostikoz,

autsi nai dute larraiña.

Euliengandik alde egiteko

on zaie lasterka ariña.

Ara, kiketan Gorritikotik

odei gorriren adarra;

leenik illargi, gero ateraz

artzakur buru-zakarra ;

luza ta luza, berreun urteko

iñausitako lizarra...

Euri on ordez, ba du barnean

arri edo kazkabarra.

Andik datorren odeia jo oi da

denetan lazkarriena;

arto ta gari, zoztorrik utzi

zituen orain urrena.

Eultziak ere eraman ditu

iñoiz errekan barrena...

Beztu baledi, nekazarien

bildur-ikara ta arrena!

Aizerik bat ez; eultzilariek

nai dute bizkor iparra;

odei borobil tinko bildua

apur-apur lezan barra.

Gero sendogo agertzen ditu

barru, sabel ta bullarra;

arri-zantzurik garbiena da

euzkiak kiskal bearra.

Ordubata da; ez euli-soiñu,

irrintzi, marru, karaka;

lizar-osto bat ez da mugitzen,

ez belar-izpi geraka.

Mingaiña doi-doi Jainkoagana

ustarik ez dezan maka;

odeia geldi, ez-bai onontza,

agertuz beste besaka.

Sabela bezten asi zaio ta,

biotzerago bildurra;

auzotarreri dei egiteko

asmotan da Petiri zuurra;

ainbeste jendek eultzi jasotzen

izan arren lan laburra,

geroko lana nekegarri da,

odeia baledi urra.

Ara aize-xinta: sartu dakie

ezurretan otzikara;

Petri Jaunari biurtu zaio

izardia zaiñetara;

zurrunbilloa ez dator urrun,

aren atzetik dundara;

oraiño, odeia geldi baledi,

eliz-ezkillen dandara.

Auzoa an dute larrain betean,

eskuare ta maindire;

etorri dira Loitete etxea,

Baztarrika ta Txurdane.

Agotza ta auka (larri ta txeea)

erabat jasotzen dute.

Jesus amenez larraiña garbi;

odeiari beha daude.

Ordu bat lan, doi, eultzi txikitzen

egualdiak lagun balu;

beste egun batez naiko naaspilla

jaso ondorean zabaldu;

arri-ondoko egunek, oiez,

ba dakarte euri naiz gandu;

larre-beorrak berriz, neke eman,

mendira bear bialdu.

Sorgiñen amak, ala agindu ta,

ezkilla jotzen Katalin,

neska gaztea sorgindu dala

jenderik oar ez dedin.

Otsa aditzean, aaztua baitzan,

apaiz-neskak usu ta arin

ontzi-garbitze-lanak utzita

nagusiari otsegin.

Loa astuna du; bitan, irutan

otsegin; azkenik: «Zer dun?».

Dandara aditu, leioa zabal,

erri-inguru denak illun.

Eskalapoin bat zeukan oipean,

eskumakilla ainbat lagun;

arri-odeia zetorrelarik,

eskuiñean jantzi oi-zun.

Estu ta larri Elizara da

non dun arao-liburu.

Uda guzian toki jakiña;

alaare ezin du gaur buru.

Kopeta jo ta gogora zaio

gauzak irauliz inguru,

zer gerta ere, lotarakoan

utzi zula oaburu.

Ostotsa ari du, naikoa luze,

—zaldien ezpain-dardara—.

Mari Txindokik edeetatik

naiz utzi beren gogara,

zerbaitek aurrez gelditzen ditu,

—otoitza zeruetara—;

aiton-amonen biotza bero

ta argizagiaren garra.

Aste Santuko aizaroetan

geldi dan kandela gorri,

Apeza Jaunak mutikoekin

larunbat goizez igorri.

Etxekal ua piztu oi dute

odei dalarik etorri;

belauniko otoitz egin-da, arekin

uzten ikara lauorri.

Nexka Garazi, pirra ta purra,

etxe-egazti billa doa;

gogoan baitu gal zitzaiela

leengoz txitaldi osoa;

bi belarrien tartean jo ta,

baita Kokoren mandoa:

arraultza bezain ale aundia

iñoiz jautsi baitaroa.

Apeza ari da zuriz jantzi-ta

eliz-otoitzak iretsiz;

Exurge Christe nonbait-or, baiña

Pater Noster ziztu biziz;

ostotsa berri duan aldiro

begien zuria ageriz,

Katalin sorgin ote-dabillen

Sorgin-Amarekin zaldiz.

Zenbaitek ikus omen-zutela

aitortuko zuten laister

ezkilla-jotzen ari ezpalitz

arnas, izardi ta leher.

Mari ama, leen goizean zuri,

odeiean gorri eder;

orain arekin itsusitu da;

urre dirdairik ez ager.

Ante, post, supra, dextra, sinistra,

zebiltzaten odeierei

«Aldegizute —apaizak die—

utzirik deabrukeri.

Mari Txindoki ta aren neskame

zaraten sorgin beltzeri,

sasi-azpira bil zaiteztela,

diozute guzieri».

Odeiak luza, jendeak itxoin,

etzaio leertzen sabela;

ateratzeko gertua apaizak

eskuin-oiñean txinela.

Otoi guziak bukatu eta

berrizten ditu bereela.

Aren otoitzez iduri zaio

zaldiak geldi daudela.

MariTxindoki'k ezin geiago

bere zaldirik aurrera:

aiton-amonen ezpaiñetatik

alako otoitzak atera...

aien arnasak bultzaten die

ezkillen uinez batera.

Etsi du joan bearko dula

Txindokin daukan lezera.

Odeiak dio: —«Non sartuko naiz?»

Apezak: —«Sar adi emen»;

txinela aitrean botatzen du, ta

odeia sartzen da barneen.

Erdi-odeia suntsitu eta

garbi eguzkia agertzen.

Baztar-odeiak xirpil ta xarpil

iparrak ditu garbitzen.

Itzalia da sorgiñen ama,

jo du Txindoki baztarra;

aaria an dabil leize-alboan

illun, ozkatuz belarra.

Katalin sorgin, ezkildorretik,

apezari joz adarra;

sorgiña dala jende-tartean

ezin baitezake barra.

Eultzi-jendea txunditua da

bat bat argitu duala;

itsumenetik ateratzeko

igurtzi du betazala.

Guziek ago batez: «Berriro

eultzia bedi zabala»...

Bil bezain usu zabali dute,

sartuz beorren aztala.

Gertatu zaien arrigarriaz

luza dute berriketa:

ez bide-dala gezur, neguan

esaten dan ipuiketa.

Txinelarena gogora dute

ta arekin Apaiz Lezeta;

aizean gora botata nola

isildu zuen egeta.

            * * *

Illunarekin, lizar-ostora

lekuratu zan eulia;

ekaitz-ondoan ez du leen aiña

ozkaz samintzen zaldia.

Larre-moxalak sabalez gora

artuko oraindik euzkia.

Ordu bik dira: bi itzul-aldi ta

jaso dezaketae eultzia.

Jaso-orduraiño, auzoek alde;

orduan berriz bertara;

azken-eultzia baitute errian,

gazteak larrain-dantzara.

Lanik zaillenak igor ditute

onekin urren udara.

Belar ta gari ta arto, negukoz

beteko zaie ganbara.

Eultzia mee da. Belaun kozkoa

gutxigo jasoz, beorra

geldixe dabil: ez onezkero

suma atzetikan zigorra.

Atzelaria, bide luzego

egin ta, dabil zalkorra;

ezker-joeraz, saiets-aldea

birutu zaio gogorra.

Eultzi-ertzetik dioanean,

noizpeit irrist egiten du;

ark barraa ditun agotz gariak

Garazik isatsez bildu.

Eultze-erdiko maiteak, ua

beorra bezain du lotu:

begi ta biotz, ugalik bage

Mikelek bereganatu.

Amabost egun: andik erabat

bata dira besterena;

geroxagoko dantza dukete

ezkongai dirala azkena.

Urtaro-lanak ari arian

laburtu du luzapena...

Zaar biur bage pozik galduko

gazte ezkongaien izena.

Agotza biltzen asiak dira.

Leenbizi, oi dan izara

apezarentzat, ark oi baititu

arri-odeiak ikara.

Urrena, aroan eguntar duten

bearrarentzat obara.

Gaiñerakoa nonai sartzeko,

zabal etxeko ganbara.

Gari-alea ondarrera, ta

agotza geldi gaiñean;

axal-axalik leenen illara

kendu diote denean.

Berriz beorrak sartzen ditute

auke arrotu ditean.

Bigarren txanda eman ezkero,

asi ditezke txeian.

Orduun beorrak eguzkitara,

ezardia agoar dakien.

Artan, euliren miñik doi dute,

moteldua baitute ezten.

Epur ta bizkar zuritu arte,

eguzki-begi atseden.

Ura auts biurtu bezaletako

gatza doan bezelaxen.

Eskuare, erratz, isats, peaki,

garbitu dute larraiña.

Iparrak bal-bal indarra artu du

garia aizatzeko diña.

Sardea gora, begiak apal,

estu ezpain ta bekaiña,

—garia bera, mintz autsak urrun—

jaso ta tinka aztal-gaiña.

Gari-pilleko txoria baiño

ba da pozago dagonik:

Petiri jaun ta amatxi Matiste

garia garbi ikusirik.

Taiuz ta begiz asmatu baiño

zaku geigo da beterik...

Aiek guziak aiza zetzaken

odei-jasak larraiñetik.

Larraiña zuri, dantzarako gai;

oiñarriz ez baitu lurra;

Errotatzarko arbel leguna,

joskura soillik zimurra;

lur-larraiñetan, urari naasiz

bekorotz apur apurra,

eguzkitara gogor oi dute,

gai dedin isats-muturra.

Gizon arrotz bat dator, beorrak

orrazten ari direla.

Nongoak diran galde dunean,

erantzun beti bezala:

osaba Tomas Etxarrikoak

gogoz eman dizkiela:

Uitzikoan jaten dutenez,

larre-sari dezatela.

Errikoak bi zituten, eta,

jabe-etxera zaldalea,

ez beorrentzat: baitzuten aiek

mendian maiko larrea.

Erabat ara daramatzite;

urtebeteko pakea.

Osasunekin ikus bezate

beor ta jendek bestea.

Ogi, gazta, ardo, jan-eta, dantza

larraiñaren baranoan.

—Giza-dantza andik, ala bestera,

bizi danak ez gogoan—.

Sagarraren ta Tipularen ta

lan-dantza denen pausoan,

danbolin-andreek, zaldabaia artuz,

zion betiko leloan:

        LARRAIÑ-DANTZA

        «Erdian gari-meta

        labean opilla:

        ez dira asarre dantzan

        neska ta mutilla.

        Lararai lararai lai,

        lararai lararai lai,

        ez dira asarre dantzan

        neska ta mutilla.

        »Apezak mun eskeiñi,

        atxoak olata:

        erriko beartsuak

        ez du deusik palta.

        Lararai lararai lai...

        »Apezak otaamena

        mezerdian zuri;

        arek txaro garbitzen

        pekatuak gu'ri.

        Lararai lararai lai...

        »Eskaleak jo beza

        atea gurean;

        zakua beteko du

        daukagun artean.

        Lararai lararai lai...

        »Eperrek landan dute

        jalki dan alea;

        txingurriak egin du

        bazkaren bidea.

        Lararai lararai lai...

        »Beorrak, negurako,

        agotz ta malkarra;

        ta beiak, ezin janik,

        utzi dun belarra.

        Lararai lararai lai...

        »Eskaleak etzauntza

        ganbaran agotza;

        izaraz ta burusiz

        debekatuko otza.

        Lararai lararai lai...

Leenen-eultzia jasotzekoan

ezkil-dorrean Katalin.

Bigarrenean lagundu die,

naiz artu biotzean min:

aundiagoa baitzun bildurra

ezagun zezaten sorgin.

Dantzan ere egin du, lagun dula

Etxeberriko Mil Martin.