|
VII. DENOK BAT
Negu luzean bost ipui eder
egun ta gaualdietan
ikasi nitun, artazuritze,
garbari ta ardazleetan.
Gaualdi bat dut ezin-utzia
istori labur onetan,
ua baitago ezarrienik
euskaldunen biotzetan.
Ortakoz, aipa-bearra dizut
azi ninduten sukalde:
ain zuzen, etxe aren izena
leen dakizun «Errekalde».
Nere leenengo euskal-eskola,
nere sortetxeko alde.
Euskalerriko biotza dut nik,
artaz nai baduzu galde.
«Elbarren» zaion auzoan dago
errian dan aundiena;
goiko auzoan balego, buruz
ager liteke gaillena.
Errekatxo bat ondoan: ikus,
egoki dun ez, izena;
larraiña goien, iru sukalde,
berria irugarrena.
Aur nintzalarik, bi ama-alaba
banetan ziraden bizi.
Txikienean alaba unideek
arretaz ninduan azi.
«Beste sukalde» zitzaionera
zenbat aldiz nun igesi,
amonordeak —zeruan bedi—,
aal du gaurgeroz ikasi.
Artzai bazera, ba dakizu zer
dan «arkume gaitzetsia»;
—praile bizardun batek jarrita
ori nun izengoitia—.
Ainak, ama bat, bi ere ez aski,
gose-erasana guzia;
beti erkitu geldi-bearra,
ama geigoren isia.
Ama gaisoak, aurraldi batez,
titi baiñon aur geiago:
ez nindun gaiztoz goseak utzi.
Gaurgero zeruan dago.
Azken jaioa nintzalako, ni
besteak baiñon aulago:
bi iñude ta ama baiño amona
ez nuan gorrotoago.
Basagizonak ara ziraden
igande gauez ta neguz:
bizi giñanen belarri, biotz,
pozten ipuiez ta kantuz.
Jai egin eta, goiko ostatuan
oi baiño obeki afalduz,
basora baiño leen, an genitun
adiskidengana agertuz.
Bezperondoan, neska ta mutil,
—artzai gaisoak mendira—
larraiñetara, txelaietara
mordoskan banatzen dira.
«Ingurutxo» bi molda ditute,
ba da jendea begira.
Pelotan eta palankan ere
nekez palta da partida.
Bitarte artan isil basoa,
ez aste-eguneko oiurik:
aizkorak, zerrak, otsik ez eta
gurdiak ere ez negarrik.
Ango musika errian, dena,
aire berri biurturik.
Gaur Plazaola'k isillarazi,
trena arren ere, damurik.
Laguntasuna zer dan ba dakit
ikazkiñari ikasita:
baso-zugatzak alaxe dira
elkarren lagun azita.
Nekez jaiotzen dira bi ondo
elkar biurri itsatsita:
nekezagorik arki diteke
aien artean errita.
Atsaldea alai eman, afaldu,
basorakoan gurera,
bata besteren urrena sartuz
osatzen dute billera.
Berri ta kontu, ipui ta kanta,
kolkoa dute betea:
bakarrago da txondarrak zaitzen
basoan talogillea.
Guzien buru Iriondo da,
Ataun'go seme prestua;
oiu batekin eman oi zizun
goizean jeki-ordua.
«Ots, mutikoak» esan ordez, du
«Angelus» otoitza artua;
arekin —etzun berandutarrik—
argitzen zien burua.
Basorako gai ez zan arteo,
lan egin zun nekazari;
iñork bada, arek irabazi zun
izardi-bidez janari.
Naiz eta, noiz-bein, mutilzai zutik
arnasez ziteken ari,
erakutsia emanez zuten
bizkorrenen aitzindari.
Urrena Beltxa, Euskalerriko
jakingai danen gordairu;
buruan ipui ainbat ez, baiña
sakelan ere bai diru.
«Ikazkin beltzak sakela zuri»
esana betetzen digu:
aren andreak azi detzake
izan dituen amairu.
Urrena Irube, Donamarti'ko,
Amerikati itzulia;
ezkon-urtean il andrea an ta
senti zun ezin-etsia.
Geldi zitzaion diruaz, doi-doi
pagatu zuan ontzia.
Zeribait eldu bear, ta artu zun
basagizonen bizia.
Urrena Koxko, leen esandako
epotx, arbiazi-joa.
Esaten baita ziza larrean
bein nork ikusitakoa
ez dala azitzen? norbaitek begiz
geldirazi zun borroa.
Lepoa lodi, burua txiki,
ziza are eguterakoa.
Aren urrena Zarauz'ko Lete,
gain-zerran naiko egiña;
beti agotan erabiltzen zun
bere erriko txakoliña.
—Bakio'koak zer balio-omen?
Ixo Getari'ko miña—...
Alaare, napar-ardoagana
zun ezin-gordezko griña.
Gero Bustintza Mañari'koa,
itz laburreko gizona,
bere bizian baso-nagusi
baten mendean egona.
Mii-motelari bezala, kantan
mingaiña aska zitzaiona.
Saillean denak maiteena zuten,
ain baitzizun oial ona.
Gero, Oiartzun'go Mitxelena, leen
burni-olan ari izana,
deabru gorri, gizabeltz, lana
azala aiña alda zuana.
Kontrabandoan erori ta, asto
beltzarenak eramana;
muga-lagunen isilla, apezak
bezain gorde zedukana.
Eleder an zan, belarri-erne,
ipui ta bertsu jakin nai;
sukalde artan laratzak aiña
zekienik etzan nor-nai.
Ango kontu ta kanta alaietan
bat zan guzietan alai:
Euskalerria guzien Ama,
elkar ezagutuz anai.
Alako lagun, alako ola-jaun,
nagusiren gertaera,
arako aren zoritxar edo on,
beste aren biziera
esan ondoren, asten dituzu
bertso oberik nork aukera.
Zarauz'ko Lete'k onako onekin
eman zion asiera.
«Zazpi aizparen gai dan oiala
ebakirikan erditik,
alde batera iru soiñeko,
utzirikan lau bestetik.
Guraiziakin bereizi arren,
bakoitza bere aldetik,
ezagutzen da jantzi dirala
zazpiak oial batekin.
»Oialtzat artu zagun Euskera,
guraizitzat Bidasoa,
—ibai koxkor bat besterik ez da;
utsa... balitz itsasoa—.
Elkarren urbil daude zazpiak;
muga deitzen da Pausoa.
Zergatik izan ez bear degu
famili bakar osoa?
»Arbola baten zaiñatatikan
sortzen diran landareak
bezela gera, Bidasoa'ren
bi aldetako jendeak.
Berdiñak dira gure jatorri,
oitura eta legeak.
Ama Euskerak magal berean
azitako senideak».
«Oialarena ongi iduri zait,
—dio Beltza'k saietsetik—;
baiña sei zati diran tokian
zazpiren kontua nondi?
Bizkaia, Araba, Gipuzkoa ta
Zuberoa ta Lapurdi,
Naparroa bat ezagutzen dut
gezur-mugaz an-emendi.
»Zazpi baiño leen, esana aldatuz,
esagun, ba dirala aski:
Naparroa bat —eize gaisoa
bi zakur goseren jaki—.
Oso ta bakar Euskalerria
dela edozeiñek daki;
mugaz angoa Espaiñi ez da,
emengo au ere ez Prantzi.
»Lepoan zapi muga duela,
doi uki dio axala;
gorputza leengo ber-bera dula
zuur denak esan dezala.
Aizpa banaren mugarik ere ez,
izkuntza batago dala:
izketa-muga ezin ebaki
guraizeekin bezala.
»"Siñor" ta "Muxu" beste gauzarik
ez dut ikasi erderaz.
Prantzi aretan, Espaiñi ontan
beti mintzo naiz euskeraz.
Noranai noan, ateak zabal,
sartzen naiz arnasa lasaz.
Erdalerrian susmo gaiztoa
aiek nitaz, nik aietaz.
»Sei aizpa dira, kantak diona,
oial batetik jantziak.
Oial ortatik gorputz banari
neurri banan ebakiak.
Bat ez gerala liokenari
eskatu berri garbiak:
jantzi utsetik iñork ez ditu
bakoiztatzen familiak».
Beti bezala, Beltx orrek jaso
ditu txaloak ugari;
aren urrena kantan asteko
gogoz jarri da Mañari.
Ikasiren bat botako dio
Gernika'ko Aritzari.
Atzetik an du Irube Manex,
«Ohore Eskual-herriari».
ARBOLA BAT
«Arbola bat zan Paradisuan
Jaunak apropos jarria;
mundu guziak artu egion
lotsa ta itzal andia.
Bere azpian bizitea zan
Aita Adan'en gloria:
andik kanpora zer topau eban
ezpada negargarria?
Arbola dontsu aren azpian
bizi zan zeruan legez.
Eukozalako atsegin danak
eta nekerik baperez.
Ai, begiratu baleutse beti
lotsa on eta itzalez!
Munduan etzan gaur arkituko
onenbeste atsekabez.
Arbola bat zan Bizkaia'n bere,
neure anaie laztanak,
zeiñen azpian, pozez beterik,
egoten ziren asabak;
kerizpe zabal artan jarririk
egiñaz euren Batzarrak,
buztarri barik libre ta ederto
bizi ziran bizkaitarrak.
Bere azpian umildu ziran
Errege Gaztela'kuak,
eta lekurik ez eben izan
egundo, barriz, moruak.
Barriro gura ba-dogu izan
libre leen giñan lakuak,
itxi daiguzan erdaldunentzat
erdaldun diran kontuak.
Aiztu daiguzan geure artean
izan diran asarriak;
izan gaitezan anaiak eta
euskaldun zintzo garbiak.
Betor guraso zarren fedia,
betoz asaben legiak,
bere negarrak legortu daizan
ni jaio nintzan erriak.
O, neure Erri maite-maitea!
Zakustaz triste, negarrez;
zeure alabak euren buruak
baltzez estaldu dituez;
trentza-mordoak tiraka atara
ta sutara bota dabez;
gaur euskaldunak dirala orreik
ezin ezagutu leikez.
Isildu ziren neskatxen kantak,
mututu artzain-txistuak;
zelai zabal ta jolas-lekuak
gaur dira basamortuak;
arroak beera itxasoruntza
doazan errekatxuak
gau eta egun txilioz dagoz:
Ai! gara Gaztelakuak!
Bakarrik dakust pozkarritxu bat:
euskaldun ameen fedia...
Benturaz onek bigundu leike
Jaungoikozko asarria,
eta zerutik jatsi barriro
galdu zan libertadia,
mundua mundu bizi dakigun
Gernika'ko Arbolia».
Ba daki Irube'k —Beltxa'k esan-da—
sei eskualde dirala;
baiña, bertsotan ez da ain trebe, ta
jarraitzen du leen bezala.
«Gauden Eskualdun» mingaiñera du
gai berari dagokala:
fedez, euskaraz, zuzenez, orain
baiñon aundiago giñala.
AGUR EUSKAL-ERRIA'RI
«Zazpi Eskual-herriek
bat egin dezagun,
guziak bethi-bethi
gauden gu Eskualdun.
Agur eta ohore
Eskual-herriari:
Lapurdi, Baxenabar,
Zibero gaiñari;
Bizkai, Napar, Gipuzko
eta Arabari.
Zazpiak bat besarka
lot beitez elgarri.
Haritz eder bat ba da
gure mendietan,
zazpi adarrez dena
zabaltzen airetan,
Frantzia'n Espainia'n,
bi alderdietan:
hemen hiru, ta han lau,
bat da zazpiretan.
Ekhalde-Iberian
noiz othe-sortua?
Lau mila urthe huntan
hunat aldatua.
Hain handi eta azkar
lehen izatua...
Orai gure haritza
zion den murriztua!
Gure haritz hau azken
mende hautaraino
zaharturik ere, zen
eder bezein sano.
Bere lur hoin garbian
oso zagoeno,
gainetik zoakona
behar zen arrano.
Hi haiz, Eskual-herria,
haritz hori bera,
arrotza nausiturik
moztua sobera.
Oi, gure arbasoak,
ez, othoi, ez beira
zein goratik garen gu
jautsiak behera!
Gureak ziren lehen
bazter hauk guziak;
arbaasoek utziak,
hek irabaziak.
Guri esker Frantzia'k
eta Espaiñia'k
daduzkate dituzten
eremu handiak.
Mairu beltza zelarik
Espaiñia'n nausi,
Navas'en eskualdunak
egin zion jauzi.
Hark ekharri gatheak
han gintuen hautsi,
eta hilez bertzeak
igorri ihesi.
Orduan gure alde
oihuz zauden oro:
"Bere lurretan nausi
Eskualduna bego;
Frantzia'k, Espaiñia'k,
bai orai, bai gero,
deus khendu gabe dute
gerizatu gogo".
Gureez gure lehen
hain libro ginenak,
ezin ahantziz gaude
lehengo zuzenak.
Zee ametsak ditugun,
zer orhoitzapenak!
Jaungoikoan bakarrik
ba dakizka denak.
Ez bahaiz, eskualduna,
lehen bezein handi
aphaldu gabe, xutik
bederen egoadi,
odolez eta fedez
bethi berdin garbi,
bethi tink, atxikia
hire Euskarari.
Zuri gaude othoitzez,
Jaungoiko maitea,
lagun zazu zerutik
eskualdun jñendea.
Begira dezan bethi
lehengo fedea,
zor zaizkon zuzenekin
ardiets bakea».
Besteen kantak entzun osteak,
Oiartzun'go Mitxelena,
Euskalerrian ez baitzan ua
bertsolaririk aulena,
itsas-gizon ez izandu arren
aien berri zekiena,
buru ta mingain asi zitzaigun
itsasoetan barrena:
ITSAS-GIZONA
«Ikusia naiz zer bizimodu
zailla dan nedazalgoa.
Ez da atsegiña, lagunak, orain
arlotzat dugun basoa.
Zenbati bertsutan ageri bezain
alper ez da artzai gaisoa...
Ez da, geiagoz, atsegiñago
mariñelen itsasoa.
Arkaitz ta sasi besterik ez zan
itsas-egi murritzera
etorri ziran gure aitonak
bizitetxea autatzera.
Lur murritz onek bialdu zitun
itsasoen sabelera
neke gogorrez jateko billa...
maiz, eriotza arkitzera.
Leengo mendeetan gizon aundirik
itsasoak eman digu:
Mundu Berria sortu zalarik
euskaldunak an giñan gu.
Espaiñi'rekin, Portugal'ekin,
gure gizonak bulartsu...
Lurrak Elkano jaunari dio:
"Zuk leenik irauli nazu".
Fede-zur ez-ta diru-zur joan
giñala balitz eleta,
gogora bedi Urrestildarren
seme genun Antxieta,
—ark Gramatikaz erakus zigun
Guaranitarren izketa—;
inguru artan aipa dezagun
Jerolimo Ezpeleta.
Xabier aundik Malabaria'n
jarraituz esku-bidea,
aien izkuntzan ipiñi zuen
kristauen ikasbidea.
Izketa-doaiz beterik, Jaunak
ematen zion bidea.
Oraiño orduan erderaz gendun
euskaldun gaiso ook gurea.
Basati aiek jendatu naiez
Legazpi ta Urdaneta,
nagusi ordez guraso ziran
goituz juntxoen apeta.
Lope Agirre'k bere jabe egin
nai zuen Ameriketa.
Gure egun ootan iritxia du
Bolibar'ek aren seta.
Gudarietan ezin-utziak
Okendo eta Txurruka.
—Europa zaarrak iretsi nai zun
Itsaso bera marruka—
aundiagoa gure euskaldunak
aspaldi zuten burruka.
Testigu bege aien izena
ondatu zan punpuluka.
Bearrak eta ekaitzak bultzaz
galdua dute Iparra:
Iñork orduko ezagun zuten
Amerikan lur-batzarra.
Terranova'n ta Neu-Eskozia'n
zuten artu-eman zaarra.
Lur enparauak billatzen ere
izan zan aien bearra.
Neke gogorrez ezetsirikan
bakalloa ta balea,
bizibidea ateratzeko
debeku zuten pakea.
Euskalerrian pakeago zan
geldi zitzaien etxea:
an ere noiz-bein bere aurrekin
kezkaz zegoen andrea.
Euskalerritik urruntzekoan
itsas-egira begia;
laphurtar giputz lagun ditugu,
Urtubi, Ondarrabia.
Begoña, Arantzazu, Giadalupe'n
itsasoko Izar Maria;
"Itziar" "Antigoa" ta abar
biotzarentzat argia.
Jonas iretsi zun arraiari
arpoia zorrotz sartzean,
ama ura bera zuten agotan
ta batipat biotzean.
Miñaren miñez aldegin naiez
arek isatsa arrotzean,
ontzi ta gizon galdu zetzaken
zurrunbillozko leizean.
Besoak ez du zeri eldu, ta
itsasoan tinka ezin;
ugin zutian tinka nai badu,
arek darama berekin.
Ontziak ez du besorik, baiña
ekaitzen indarrarekin
sabel zabala urez bete, ta
itsasoaren ondakin.
Naiko etsai zan itsasoa, ta,
beren artean senide,
eusko anaiak uretan ziran
mendiko artzaien kide.
Alkartasuna egiña zuten
beti zitezen aiskide,
besterantzeko itsas-lapurrei
utzirikan beren bide.
Amairugarren mendetik asiz
emezortzigarrenera
ez zan mugarik gure itxasoan:
oro zebiltzan batera.
Saiets-errien mende ez izanik,
biurtzen ziran etxera,
beren arteko autsi-osoak
itzemanez konpontzera.
Bizkaitar, giputz eta laphurtar,
bizigai-billa, pakean,
leengo gorroto beltzak utzita
zebiltzan itsas-barnean.
Etsaigo aiek —ez da arrigarri—
berritu litezkenean,
elkar-maitea sendotzen omen
zuten "Faisan" ugartean.
Ugarte onek jabe ezaguna
fraide-etxe bat zun Laphurdi'n,
Zubero'koa deritzaiona,
bere mendeko lurrekin.
Fraide artean anaitasuna
Kristo'ren pakearekin;
arrantzaleek aien biotza
sumatu zuten berekin.
Lur-billatzaille, gudari, lapur,
amaika gizon bulartsu,
aien nekeen berririk bage
itsasoak onda ditu.
Eguneroko arrentzalea
ain gogoangarri duzu:
neke ta atseden, ekaitz ta pake
itsaso, legor... kezkatsu.
"Etxe-egunetan" gorputza pake,
baiña biotza du larri.
Emazte ta aurren jaki ta jantzi
nola ditzaken ekarri.
Mundu onetan gizonik bada
gizartean errukarri,
arrantzalea diteke, naski,
denen antzatako jarri.
Itsas-gizonak emaztea du
goezean goizik senardun,
eguerdian etxe-andere,
arratserako alargun.
Galerna eta zurrunbilloa
ditu ez-usteko lagun;
goizean urak bare dira, ta
arratsaldean tontordun.
Aize biguiñak oiala aizatuz
doala, astren da kantari;
aizetzarraren erronkarekin
otoitz ona du marmari.
Batzutan isil bestetan alai,
arrantza-naiez ugari,
itsasoaren mugimentua
eragiñez biotzari.
Geroenean arrantza aaztu ta
bizia du gal-ordean;
berea soil ez, an utzi ditu
andrea ta aurrak etxean.
Burruka latza besoan eta
latzagoa biotzean,
bukatuko da nozbait... itsaso
ankerrak gogo dunean.
Onez bukatu bada, aaztu zaio;
ez daki zenbakarrena.
Arrisku bera gorderik dauka
uste baiño leen, urrena.
Gaiztoz dalarik —ain aundi baita
itsasoaren barrena—
non ondatu dan berririk ez da:
galdu zan oiu arena.
Itsas-gizonak merezi badu
neer kantean tokia,
arrantzalea, gizagajoa,
ez daukat aaztuz utzia.
Gizon artean nekatzen danak
izena nekazaria;
arrantzaleak "erio-lagun"
ez luke gaizki jarria».
Mikel Eleder erne zegoen
kantetan asi naiean;
ez zun burua irauli bear
istori eder zurrean:
istori aunitz, ipui ere bai,
da Naparroa zaarrean.
Iru Bigaen Zerga artu zuen
atsegin litekenean.
IRU BIGAEN ZERGA
«Kristo munduan agertu baiño
serogei urtez leendanik
Kimbro zeritzen gizon batzuek
sartu ziran Iparretik.
Prantzi-mugako Baretonsdarrek
aiekin elkar arturik,
ondatu zuten gure Erronkari
etxe oro kiskalirik.
Ordaiñak eman gureek, eta,
betiko gerra-saria;
bi zaldi gazte, lau ankak zuri,
izar zuri bekokia,
—denook dakigu alaxe zala
Berdabio'ren zaldia—;
urtero aiek billatzen, neke,
irauli arren mendia.
Argatik edo, iru bei gero,
ortz, adar, kolore, bardin;
aietan ere auta detzaten,
amar dakazte berekin.
Amairu ehun irurogeita
irugarren urterekin
Baretonsdarrek betiko zerga
pagatzen zuten utsegin.
Nola berritu zuten, ta nola
oraindi duten ordaintzen,
erne bazaute, lagun maiteak,
saiatuko naiz garbitzen
Orain arte esan dudan orrentzat
ez da paperik agertzen;
aurrerakoen garbitasunak
Erronkari'n dira arkitzen.
Bi artzai ziran, Pierres Sansoler,
eta Petiri Karrika:
beren ardiak nork leen eradan
maiz ari ziran auzika.
Alako batez Petiri'k Pierres
asarrez il du kalika:
Erronkari ta Biarno, ontatik
asi ziran elkar-ilka.
Biarnotarrek atzeman zuten
Karrika'ren emaztea;
sabela urratuz kendu zioten
barnean zeukan semea.
Au itotzeko arildu zuten
ama gaisooren estea.
Odol geigoren billa, suten da
Erronkari'ko jendea.
Pierresenean, ain zuzen ere,
bataio-ondoko oturuntza,
maaitiarrak baertan il zituten;
ez amarekin umezurtza.
Beste gizon bat bizirik utzi;
zedin ama-aurren laguntza.
Kalesak, ustez isillik, asi
ziran Areta'n onuntza.
Leiotik jauzi neskamea, ta,
eman baitzien goraintzi,
baretonsdarrek jende-biltzeko
inguruetan irrintzi.
Irrintziaren oiartzunari
laisterkan egiñik aintzi,
arroil batean atzeman, eta
kalesak il-gogor utzi.
Urtzainki, Isaba, Garde, Ustarrotz,
Erronkari-ibar osoa
gizonez ustu. Beste ainbeste
Baretons Biarnokoa.
Onek eta arek laguntzat deitzen
du okola, Erioa;
esaten errez da non asten dan
bi erreren gorrotoa.
Naparroa'ko Erregeak nai
luke egin bien pakea.
Alperrik. Urren Apezpikuak
egin nai du bitartea.
Ez da pakerik. Aundiagoa
errien gerra-gosea.
Ez-ustekoan, noizbait... ba dute
artzai-mendiek pakea.
Mugan daukate Aragoa'ko
Anso deritzan arana:
arek auzia ebaki die,
entzuna da aren esana:
"Baretonsgoek paga bezate
aurrera, leen oitzen zana".
Urterik ez du zergak utsegin
ordudanik guregana.
Ernaz-mendi'ra joan nai duna
Uztaren amalauean:
an biltzen ñdira San Martin-arri
dalakoaren oiñean.
Amar beitatik iru bereizi
meurri berdin-berdiñean;
gero, gaebitu, auzirik sortu
balitz arte-barrenean.
Ango-emengo Alkate Jaunak
urbildurik biz batean,
aiek azpitik, oiek gaiñetik,
eskuak arri-gaiñean,
sendoagorik zin-egiteko
jartzen tute gurutzean,
Isabakoak denen gaiñetik
daduzkalarik mendean.
Ola daukela, prantses-izkuntzan
esan oi dute iru aldiz:
"Pax avant", au da, "Pakea aurrera",
gorroto-naiak itzaliz.
Artzai-artean gaur ere ba da
erra-bidea aldez-aldez;
baiña naiago "pakea aurrera"
itz au gogora ekarriz.
Ahetze'k eta Saraitzu'koek
Baxenabarrekoekin
artzai-arteko autsi-mautsiak
urtero ditute berdin.
Udan onera, neguan ara
dabiltz beren ardiekin;
ez litzake eder asarretzea
odol-anaia anaiekin.
Egiazko dan istori zaarrez
Naparroa'k ba du ugari;
au bezain zaarrik eta berririk
Europa'n ez da nabari.
Lekuko dago Ernaz-mendia,
lekuko San Martin-arri,
Erronkaldarrak, Baretonsdarrak
lekuko ditezke ekarri».
Txokoan ixil bazan beste bat
ere, kanta-zai zegona:
goierritarra, buru-zuria,
azkeneko Ola-gizona;
aitona, baiñan oraindik leeden;
bera, Matxin Lekuona.
Kantuz asteko zoratzen zegon;
entzungo dezu ziona:
AZKENEKO OLA-GIZONA
«Tiriki-tauki-tauki,
mailluaren otsa...
Gaur gora nai nukela
nik Gabi-arotza,
bai burni-arotza,
mailluaren otsa.
Tiriki-tauki-tauki...
Olaren durunda
gure ibar-zelaietan
noiztandik entzun da?
Noztandik entzun da
Olaren durunda?
* * *
Leenen maillukaria,
omen Tubalkain;
leenengo Ola-gizona,
antziñako Matxin.
Orduan mundikan-nai
mendiak meatza;
mendiak meatza, ta
basoak ikatza.
Basoak ikatza, ta
beso-zaiñak gatza,
kintaleko maillua
"matxin" batek dantza.
Beti —tiriki-tauki—
eztarrian kanta,
ardoz ondo bustita,
etzedin narranta.
Dantza-sokarik bazan,
an Gabi-arotza;
tobera-jotzen, berriz,
ez bait-zan arrotza...
...gaberdian gaberdi,
eztairikan bazan,
gure Ola-gizona
antxen izango zan.
Erriko pesta-zurri
zezenikan aal-zan?
eskuan kapa gorri,
buruz beera plazan.
Onean jostaillu, ta
leertzean eztanda...
obeto adituko
bi bertsoz esanda.
"Esku" itzetikan bezain
zuzen eskukada,
"Matxin" itzetik datoar
zuzen "matxinada".
"Matxinoak" Azpeitin
Jesus-zigortzaile,
aurpegia beltz-gorri
beti ikus bat-zaie.
Azpeiti dala Azpeiti,
Riojan San Millan...
an bai, euskal-amaren,
burni-barrak pillan!
Baiñan, besterik beste,
Matxinoen poza
beti, tiriki-tauki,
mailluaren otsa.
* * *
Mendian Zear-ola
errekan Gabia...
Gabi-olaetako
taukaren aundia.
Tiriki-daunga-gaunga
onen oiartzuna
Euskalerri guzian
nork ez dun entzuna!
Ots onixi eskerrak
"Bizkaitik, burnia";
an labratuz mundua
txoil bai-dago ornia.
Ez Bizkaia bakarrik;
Euskalerri dana:
dan guztia Ola-zar
leen bait-degu izana.
"Izana" diot, eta
ala da izan ere...
antziñako "Ola-zarrak"
gaur "orma-zar" daude.
Urrestilla'n amairu
ziran, bai galantik!
Banan-banan geldi, ta
jun bear guk andik.
Ni Legazpira nintzan
gazte ta lerdena
—Bengoleako Olean
neu nintzan gaztena—.
Au ere gelditu zan...
an zan gure pena!...
Gipuzkoan Bengola
geldi zan azkena.
An zan gure pena!
Oletan azkena...
* * *
Ez da geroztik iñon
tiriki-tau otsik;
ez du iñork ezagutzen
gaur Gabi-arotzik...
...tiriki-tau otsik
ez Gabi-arotzik.
Baiñan, mundua mundu,
nik Matxin izena...
Leenena Matxin bazan,
Matxin baita azkena».
Ez dira aspertu jardunez, baiña
basora joan-beharra:
bidean diran arte, ba dute
illargiaren adarra.
Aiek nai baiño leen asiko du
zabaltzen egunabarra;
ozenagoa jo bearko du
Iriondo'k deadarra.
Aien etzauntza,zarba ta garo:
ezurrendako gogorra;
ekaitz-burrunba datorrenean
gaitz-erdi, balitz legorra.
Erantzi-bage lo egiñean,
ez gozatzen soin-enborra;
gaur, biar, etzi, ezin pagatu
gorputzari zaion zorra.
Udan Egoak legortzen dula
zokoenik dan baztarra,
txabol batean ainbat lagunek
sumatzen dute su-garra!
Itzul-iraulka lorik egin ez,
egunez arlo zakarra;
alaare, Iriondo'k naiago omen-du
etzauntza artako aiñarra.
Bein edo beste, basoz kanpora
gauean bada gelditzen,
oge zurian ezin asmatu
omen-du lorik egiten.
Berriz basoko kdamaiña txarra
duelarik atzematen,
«emen nauk, lagun, zer lo ederra!»
agotik zaio jalkitzen.
Etxe sendoan bizi giñanook
oraindi kontu-kontari,
neguko gauak izan genitun
belarrien asegarri.
Gauak laburtzen asiak ziran,
ekin bearko lanari;
aegun luzeko nekeaz ezin
gau motxean ipuika ari.
|
Euskaldunak
hurrengoa