LAUGARREN GERTALDIA

Joka-lekua:

        Basabeltzeko sukaldea, arratsarekin

ANA: (Bakarrik) Hirugarren eguna, senarra han dudala! Hura preso joanaren pena, zerbait bada enetzat, bainan pena hori latzago zaut, ikusten baitut familia nahasia, aita semeak elgarrentzat otso bilakatuak!... Familiako goxotasuna da ama baten zorionetarik minena! Gertakari hauk, ene zoriona, bere erroetan pozoinatzen dautet. Ene senarra han: Gizon basa horien aztaparretan... Martirio izigarrienak pairatzen omen dituzte, preso hartuer, dazkitenak aterarazi beharrez. Enea nola ote dabilkate? Ez naiteke hola bizi... Su naukan odol zainetan!... Hortakotz, goiz huntan, faturrari errana diot: Zoazi Edmonenganat, ene partez... Otoi, otoi, alemanak mintza ditzala... Ene senarra libraraz dezala... Gutaz urrikal dadiela! Ez diot Erramuni hitz pitsik aipatu... Ero bailitake, ean orai, Edmon ustel horren aintzinean belauniko eman naizen... Senditzen dut: Hortaratzea, behera jaustea da... Enetzat ederrago liteke burua gora etsaiari mintzatzea... Bainan adimenduak buru goraz ardiestea nahi lukeena, bihotzari berdin zaio, herrestaz ardietsirik ere.

FATURRA: (Atea joz) Hela!...

ANA: To, faturra! Ha, azkenean!... (Sartu ordu) Eta?... Zer berri ekartzen dautazu? Ikusi duzu Edmon?... Zer erran dautzu?

FATURRA: Berri on bat... Tirahala, oro utzirik, etorria naiz zure abisatzerat.

ANA: O!... Jainkoari eskerrak!... Zer berri?

FATURRA: Iluntxe huntan berean, senarra hemen izanen duzu!... Libratu dute!...

ANA: (Nigarrez loriarekin) Ha!... Hobe, hobe!... Eta?... Ontsa dea?...

FATURRA: Ba, ba... Haatik, puska bat zanpaka ibilia dute... Bainan ontsa da... Aise kurritzen du. Bera plazan utzi-eta, lasterka etorri naiz berri onaren ekartzerat!

ERRAMUN: (Sartzen da behitegitik, kaiku esnea eskuan) Zu?... Tenore huntan, faturra?...

FATURRA: Ba!... Berri onarekin etorria... Aita libratu ditek.

ERRAMUN: (Kexu izigarrian) Libratu?... (Amari behatzen dio. Hau ikaratua dago) Nolaz libratu dute?

FATURRA: Gosta zaitak... Bainan, amak galdatua zautaian. Eta, izan nuk Edmonen aurkitzen... Eta, umilki hartu diat... Enea gogoan ba!... Bainan zer nahi duk!... Norbaiten beharretan denak, jakin behar dik hari agur egiten. Erran zioiat aita ez zela alemanen kontrakoa... Ez duela pitsik galduko... Esku arteko zerbaiten beharretan bada ere, Basabeltzean hartze izanen duela!... Eta, holako, to!... Ahal bezala bildu diat.

ERRAMUN: (Orroaz) Zer?... Basabeltzean, orai, Edmonen gibel milikari bilakatuak? Noren baimenarekin duzu Basabeltzea hola apaldu?

FATURRA: Hire aita nolazpait libratu nahi nian!

ERRAMUN: Ene aita izan gizon hura, ez dadiela ene bixtarat agert... Aditzen duzue?... Ez dadiela agert... Nik eta ene lagunek, balak prest dauzkagu, ba hura eta ba Edmon, ikus orduko erroz gora aurtikitzeko.

FATURRA: To!... Ez nian uste hortan zineztela!

ERRAMUN: Semea saltzen duen aitak, bietan salduko ditu semearen lagunak! Eta, alemanek hola libratzen badute, jakin-azu hitzeman arazi diotela, heien salatari beharko duela lanean ari... Eta, hitzemana, atxikaraziko diotela.

ANA: O seme, utzak lehenik aita etortzerat! Nik hura bilduko diat.

ERRAMUN: (Finki) Ama!... Penaz dautzut erraiten... Bainan ez da hor bertze biderik... Harek ni, edo nik hura!... Jakinean izanen zarete.(Ateratzen da)

ANA: Ho, izpiritu madarikatua, sartu dena gure familian!...

FATURRA: Ez nakien hola nahasiak zinetela zuen artean. Lorietan etorria nintzen!...

ANA: Horra zertaratzen duen gizona sortzez ukanen ukatzeak... Hola ez naiteke egon!... Nahi duzuia otoi bertze semearen etxean pasatu? Errozu Ganixi, lehenbailehen etor dadien.

FATURRA: Abisatuko dut plazarakoan... Banoa segidan.

ANA: Ha... Otoi zoazi!...

FATURRA: Agian ongi helduko zarete... Bihar artio!...

ANA: Ba... Bihar artio!... (Bakarrik) Sortzez ukanak ditugu sorterri eder bat, bizi molde eta usaia sanoak... Bainan, gure gizonek, sortzez ukan horieri uko diote egin... Etxeko karrosa, auzoko zaldiari estekatu diote... Eta orai, hor dabiltza nahasiak, karrosa, batzuek eskuin, bertzek ezker tiratzen baitute... Sortzez ukanak, Jainkoak emanak... Hek behar genituzke lehen-lehenik ohoratu... Heien ukatzeak gaitu errekaratzen!

MAYI: (Sartzen da, loriatua) Agur, Ana!... Berri on batekin heldu naiz, plazatik... Kose ikusi dut... Libratua da... Han zagon solasean, plazan, bertze zonbait gizonekin.

ANA: (Trixteki) Milesker, Mayi... Faturra oraintxet ateraia da hemendik, berri bera ekarririk!

MAYI: Zer duzu?... Ez duzu iduri hain kontent zirela?...

ANA: Mayi!... Zerbitzu bat behar dautazu egin!... Zuk bakarrik egin dezakezuna da!...

MAYI: Zer zerbitzu?...

ANA: (Barne barnetik mintzo) Erramun behar zinuke bildu aitarekin elgar aditzerat... Erramun hor da, behi lanetan ari... Aita ikusten badu, hilen duela, dio... Ez da gehiago etxe huntan gauza onik.

MAYI: (Gogoetatua) Erramun nik bildu behar? Lan handitan ematen nauzu!

ANA: Iduritzen zaut, gureentzat ez bezalako ongi etorri bat, baduela beti Erramunek zure solasentzat!... Nik, egin ahalak egin ditut haren biltzeko, bainan debaldetan... Ez dautazu zerbitzu hori errefusatuko... Hautatu duzun biziak, galdatzen ere dautzu jendeen baketzale izaitea!

MAYI: Bixtan da!... Ene geroak, zuri ba erraitea manatzen daut... Bainan, badakizu!... Ene barnean doidoia hesten ari diren zauri batzuen, berriz idekitzea, galdatzen dautazu!...

ANA: Otoi! Otoi! Ez dezadazu zerbitzu hori errefusa! Ha! Senditzen dut Erramun heldu dela... Gaineko ganbararat noa... Uzten zauztet biak.

ERRAMUN: (Sartzen da) Zu hemen, Mayi?...

MAYI: Ba... Doidoia berri on batekin etorria... Aita libratu dute... Plazan ikusi dut.

ERRAMUN: Hori, berri on bat deitzen duzu, zuk? Jakin-azu, sakela huntan daukadala errebolbera prest... Eta, orai, zure orde, aita agertu izan balaut, hor izanen zela lurrean, bi balez aurtikia.

MAYI: Ho! Erramun, izitzen nauzu!

ERRAMUN: Ez da hek eta hauk... Holako gizona lanjer izigarri bat da, herri huntako hainitz semeentzat... Baitaki gure berri... Eta, aski barne tzarra bailuke, denen saltzeko... Frogak hor dira... Eta ba ni, ba ene lagunak, hitzartuak gare, lehen padaran aurtikitzeko, ba aita eta ba Edmon.

MAYI: Ho, Erramun!... Ez zazula krimarik egin!...

ERRAMUN: (Orroaz) Krima! Krima?... Oraiko tenorean, holako gizon zikin batzuen garbitzea, zerbitzu handi baten egitea da herri guziari. Ez baitakigu nun geldituko duten hasi saila!...

MAYI: (Nigarrez eta emeki) Ho Erramun!... Badakizu zonbat estimatzen zaitudan... Iduritzen zaut holako egitate batek, ilun bat ekar dezakela zutaz dudan estimuari eta zuhauri ere!... Enetzat bederen, enegatik, maitatu bainauzu, urrundu aintzineko azken oroitzapen goxo bat galdatzen dautzut: Zure xedeari uko egin-azu... Bake zaite aitarekin.

ERRAMUN: (Erramun) O Mayi!... Uko egin-azu komentuari!... Eta nahi dituzun guziak ukanen dituzu eneganik.

MAYI: Ez dezaket!

ERRAMUN: Goazen ihesi, toki basa huntarik urrun!... Espainarat, Ameriketarat, norapait! (Hurbiltzen zaio)

MAYI: Ho, Erramun... Zaude urrun niganik! Holakorik ez dezaket.

ERRAMUN: (Minberaki) Zuk ezin uko egin badezakezu zure xedeari, nik ere ez eneari! (Briu-brau, jalitzeko arropez beztitzen da) Nik zu behar bazaitut konprenitu, zuk ere ni konpreni nezazu... Goazen bakotxa gure bidetik, eta bakea eman dezagun elgarri!... Banoa, zuen etxe ondo hartarat, sasipean dudan oherat... (Hotz-hozki) Gau on! (Ateratzen da)

MAYI: (Bakarrik) Hau tratua!... Krima bat gerta ez dadien, behar ote dut ba ene serora xedeari uko egin!... Ezkont zaite enekin, bertzenaz aita hiltzen dut!... Ez da ezkontzen norbaitekin haren gaizkitik begiratzeko, bainan, hura maitez eta harekin biez bat egiteko!... Ni, bide xuxenetik nabil... Ibil bedi hori ere beretik!

ANA: (Agertuz) Senditu dut Erramun ateratzen!... Eta?... Bildu ahal duzu?

MAYI: Egin ahalak eginik, ez dut deus bururatu!

ANA: Zer dio?

MAYI: Ni harekin ezkontzekotan, aita bizirik utziko duela...

ANA: Ho... Horixe egin bazineza!... Sakrifizio handia zuretzat... Salbamena guretzat!...

MAYI: Ez ahal zinuke nahi!... Ez da sakrifizioz ezkontzen!...

ANA: Bederen, Mayi, galerna hau pasatu artaino, ez zinukea Erramun abusatzen ahal, ezkontza erdi hitz emanez, gero bere gisa utziko baduzu ere?...

MAYI: Ez naiz aski bertutetsu hola suarekin abusatzeko, ez eta aski faltsu komedia horri lotzeko!

ANA: Arrazoina duzu... Barka zadazu... Amazko bihotzak emaztekitasuna ahuldu daut...

MAYI: Ez dezadan urrikirik izan azken piruraino entseatu eskasean makur bat gertatu dela... azken urrats bat eginen dut... Erramunenganat noa... Ahal badut, gure etxerat haren biltzeko... Han, abusatuko eta arinduko ahal dugu!

ANA: Ho ba!... Zerbait egin-azue!

MAYI: Agur beraz, Ana!

ANA: Ba, agur!... Milesker Mayi!... (Bakarrik) Munduari dei egiten diot, izigarrikeria batetik ene familia begira dezan!... Mundutik esperantza guti bildu dut... Zeruak bederen lagun nezala... Lau presuna badira gure familian... Lau tortxa piztu behar diozkat Ama Birjinari... Horien sua bizi den bezala, bizirik izan gaiten gu lauak ere. (Lau tortxa emaiten ditu ximinia gaineko Ama Birjinari, bainan ez du heien pizteko astirik)...Ha!... Nor da hor?... Zu zirea?...

KOSE: (Sartzen da... Motzki mintzo) Ba... Ni naiz... Bakarrik zare?

ANA: Ba, bakarrik! (Zozotua bezala da) Zu?... Zu hemen?... Nola utzi zauzte?... Kolpatua zare?...

KOSE: Piska bat joka ibili naute... Ez dut gerokorik... Erramun hemen da?... (Anak ez du errepustarik emaiten, bainan hipaka nigarrez lotzen da. Kosek nigarrez deskantsatzerat uzten du, erranez artetan) Zer duzu nigarrez?... Bainan, zer duzu?...

ANA: Pitsik, pitsik!... Erramunen berri galdatzen duzu? Erramun zu hiltzerat deliberatua da, saldu duzulakotz!

KOSE: (Oldartua) Nik Erramun saldu?... Saltzeko banu, aspaldi saldua izanen nuen... Enganatua izan naiz!... Saldu!... Ez dut saldu!... Enganatu naute!... (Apalago) Nihaurek ez baitakit nola.

ANA: Errabia izigarrian dago, eta, armaturik, zu aurtikitzeko prest!...

KOSE: Ori, gero ikusiko... Erranen diozkat xuxen xehetasunak, nun zer gertatu den... Eta konprenitu nahi badu, konprenituko du... Nun da?

ANA: Jalia da!... Zaparretarat biltzekoa zuen Mayik!

KOSE: Segidan haren aurkitzerat noa... Gertakariak nahi ditut harekin, lehenbailehen buruz buru xuritu!...

ANA: Ho! Beldur naiz!...

KOSE: Zertaz zare beldur?

ANA: Tiroz botako zaituela!

KOSE: Tiroz botako?... Ez ahal naiz zakur bat. Zaude deskantsuan... Ixtant artio... (Ateratzen da)

ANA: Ho!... Ez zaitela joan!... Beldur naiz!... (Bakarrik) Zeruko Ama, lagun gaitzazu! (Tortxak pizten dituela) Ez dautzut familiako bakea ere galdatzen... Bainan bizia... Bizirik jali gaiten nahaskeria hautarik!... Lauak... Lau tortxa hauek bizi diren bezala bizia izan dezagun... Hortaratuak gare, Zeruko Ama... Hil hurranean, ez eritasunaz, bainan krimaz... Zure bakeak ingura gaitzala!... Ha, gizonen erokeria!... Elgar maita-azue!... Hola mintzo da Jainkoa... Bainan, haren erranetik baino, beren kaprizatik bizi nahiago dute gizonek!... Gizon eroak!...

GANIX: (Sartzen da) Aita libratua omen da, ama!

ANA: Ba, hala duk! Etxean doidoia sarturik, Zaparretarat joana duk

GANIX: Zaparretarat tenore huntan?... Zertarat?

ANA: Erramunen aurkitzerat!... Ez duela gero saldu, nahi zioian esplikatu.

GANIX: (Bizi-bizia) Bainan, ama, sekulan ez zinuen utzi behar Erramunenganat joaiterat!... Badakizu zer errabian den Erramun!

ANA: Zer nahi huen egin nezan?

GANIX: Bederen, gure etxerat igorri bazinu!... Edo, ene beha, hemen egon arazi!

ANA: Ez diat ahoa idekitzeko astirik izan!... Joan duk!

GANIX: (Harat eta hunat ibiliz) Ho, ho, ho!...

ANA: Otoitzean ari ninduan, lau tortxa pizturik Ama Birjinari lauak bizirik jali gaiten!...

GANIX: (Hortzen artetik) Otoitza, ontsa da... Bainan, bazen beharragorik.

ANA: (Bizi-bizia) Hik egin-zak zerbait hire aldetik!... Nik lurra eta zerua deitu ditiat gu laguntzerat!... Ez zakiat gehiago zeri lot!... Nik bil ahala, etsaia barreatzen ari baitzaut!

GANIX: Ba... Betiko legea da hori... Hobe dut naski Zaparretarat joan nik ere.

MAYI: (Atea presaki jo eta presaki sartzen da... Arrunt asaldatua da) Gau on... Ha, hemen zare Ganix?... Ha, bon!...

ANA: (Asaldatua) Zer duzu?... Zer duzu?...

MAYI: (Anari) Pitsik, pitsik!... Lasterka etorria naiz!... Hats hantua! (Anak ez duela ikusten, keinu egiten dio Ganixi, jali dadien kanporat)

ANA: Erramun bildu zinuen etxerat?...

MAYI: Ba... Bildu nuen!... Uf... Uf... Zer izerdia heldu zautana!...

ANA: Jar zaite, jar... Zaude, oihal bat ekartzen dautzut xukatzeko. Ha, armarioan ditut. (Ateratzen da)

GANIX: Errazu, zer da? Zer gertatzen da?...

MAYI: Erramunek aita aurtiki du bi tiroz.

GANIX: Nun?...

MAYI: Gure atean!... Laster zoazi, otoi!... Erramun gure etxean zen!... Aita harat jin da!... Eta, ikus orduko, atean aurtiki du...

GANIX: Ho, ho, ho!...

ANA: (Sartzen da) Ori!... Xuka zaite!

GANIX: Bon... Orai ez baitzare bakarrik izanen, uzten zaitut, ama!... Zaparretarat noa!

ANA: Habil!... Habil!... Agian, denak xuxenduko dituk! (Ganix ateratzen da... Mayiri) Aise bildu zinuen Erramun?...

MAYI: Ba, frango aise!

ANA: Eta, senarra ez duzu ikusi bidean?... Zuen etxerat joana da!...

MAYI: Ba, ba... Ikusi ditut!... Phu!... Phu!...(Izerdia xukatzen du)

ANA: (Asaldatua) Eta, nola elgar hartu dute?

MAYI: Phu!... Phu!...

ANA: (Izigarri asaldatua) Ez duzu errepustarik emaiten?... Zer da?... Zerbait gertatu?... Mintza zaite ba!... Mintza zaite!

ERRAMUN: (Sartzen da, begia zorrotz, arpegia izigarri ilun) Gau on!... (Mayi xutitzen da, ikaratua eta, ixilik, eskuak bizkar gibelean, tente dago, murruaren kontra)

ANA: Ha... Hor haiz Erramun!... Eta?... Zer egin duk?... Zer gertatu da?... Aita ikusi duk?...

ERRAMUN: (Apal eta ilun mintzo) Ama... Ez nauzu zonbait denboraz ikusiko! Ene soldado lanetan izanen naiz!...

ANA: Hik, zerbait behar ez den egin duk?... Zer egin diok?... Aitari tiro eman bederen?...

ERRAMUN: Zuri adio bat egin gabe, ez nuen urrundu nahi!...

ANA: (Behatzen diotela bati eta bertzeari) Zuek, zerbait gordetzen dautazue!... Zuk ere zerbait badakizu, Mayi!... Zer dira bederen! Lau argi bederen hiru bilakatu?... (Nigarrez) Bainan, errazu ba zerbait?... (Erramun hurbiltzen da argietarat, bat hiltzen du eta burua apaltzen, lurrari behatzen duela. Ana erortzen da, marrumaz, kadera baten gainerat) Triste malurusa!

ERRAMUN: (Behako bat ematen dio amari... Bertze bat Mayiri... Hunek ez dio behatzen ere... Iduri harrizkoa, geldi geldirik dago) Gau on! (Ateratzen da)

MAYI: (Hurbiltzen zaio Anari) Ba... Erramun gure etxean zen... Norbaitek atea jo du... Izan naiz idekitzen... Eta, entzun duelarik aitaren boza, Erramun jin da aterat eta bi tiro eman diozka... Aurtiki du... Orduan, lasterka etorri naiz hunarat!...

ANA: (Nigarrez) Ho... Ene familiaren zortea!... Politika zikina!... Denak, arrotz batzuen zerbitzatzeko!... (Ixtant bat hola egoiten dira, nigarrez... Bortatik entzuten dira gizon solas batzu)

GIZONAK: Zangoz aintzin!... Pausa dezagun ixtant bat! Burua emok gorago!... Kasu!...

GANIX: (Sartzen da... Behako bat eman-eta) Badazkizu denak, dudarik gabe?... Gorputza hor da!... (Ana, azkarkiago nigarrez, ixtant bat utzirik) Mayi, otoi lagundu beharko gaituzu ganberaren preparatzen!... (Mayi eta Ana jalitzen dira. Bakarrik eta finki) Horra zertaratu garen gure etxean!... Basabeltzean gertatuak, nehoiz ez daitzila berriz gerta!... Hortako dautzuet kondatu ene familiaren ixtorio trixte hau!

OIHALA