BIGARREN ZATIA

Gipuzkoan zenbateraño azturik arkitzen diraden gaurko egunean lenagoko dantza eder oniritziak, eta oen ordez egiten dituzten zatarkeriak. Baita ere nork eta nola ixekaturik urruñatu dituzten, eta nondik eta zer gisatan etorri dan beren galera negargarrizkoa.

Argitasun geiagorekin, eta obekiago adierazotzeagatik, ipiñiko ditut zein bere ekabilde edo klaseetan.

Gipuzkoan zenbateraño azturik arkitzen
diraden lenagoko dantza eder oniritziak

        Gipuzkoako erririk bikaiñ, arki, danbolin otsakindari aundiak dauzkatenetan, aiñ guziz aztuak eta txit ezkutatuak daude toki bereko dantza mota oniritzi pozkarriak, non agertzen ez dan plaza agirikoetara, zortziko bat bakarra ere, bear bezala dantzatzen dakienik.

        Ogei eta amar urte izango da gutxienaz, utzi ziotela gizon prestu aurrenengoak plaza agirikoetan beren jaioterriko dantza oneskiak egiteari.

        Lenago jai arrasalde guzietan bost edo sei dantza modu eztiaundiko egiten zituzten errietan, oraiñ urte osoan ere ez ditugu ikusten bat edo bi baizik, eta oek ere iñauterietan, eta iñauteriari dagozkion gisakoak.

        Erri bikain arkietan ez dute egiten beren Done godartari edo Santu patroien egunetan, gizon dantza bat bakarra ere, eta zezen illzekoakin ospatu edo zelebratzen dituzten jostallu aundietan, iraiñzat daukate plaza agirikoetan beren sorterriko dantza motarik egitea, lotsagarrizko gauza itxusiren bat balitz bezala.

        Urteak dira utzi ziotela, itxas gizonak, dendalariak, tonelgiñak, zapatagiñak, ermentariak, eta gañerako anaikideak dituztenak, beren langinzako Donen egunetan, dantzatzeari.

        Aspaldi lagatua arkitzen da eztei egunetan dantzak egitea, eta txit arras debekaturik oi dago, erromerietara soñularirik eramatea. Donostia, eta Andoaiñez kanporako errietan azturik dago brokel dantza atsegingarria; eta Tolosako erri maitagarriak bakarrik gordakaiatzen du, ala zorionean, pordon dantza gogoangarria; baita Azpeitiak ere, jorrai dantza pozkarria.

        Donostiako Uri leñargitiak Gorpuz egun guzietan egiten ditu ezpata dantzari ondrosoak; baita Andoaindarrak ere. Baña gañerako erririk geienetan ez dirade oroitzen izenaz ere, alik eta Erregeak eta oen urrengo persona goienengoak, orube maitagarri onetan igaro bear dutenean, gure ama gozatsu Gipuzkoak, dantza gogoangarri onekin berak menekiatu edo obsekiatzeko agintzen dien artean. Eta orduan, bide aundian daudenetakoak or oi dabilza guziz arako aundietan, azka ta puzka, ezin biribillaturik, ez ezpata luze anziñako aietako bat, eta ez ezpata dantza zer dan dakienik.

        Geroenean beartzen dirade, lenago ixekaz ta urruñaz, plaza agirikoetatik baserri zokoetara igesi biraldurik dauzkaten ezpata erdoituakin, aitona ezur gogortuak txurikatuz erakartera. Oen bearra izan oi da bada, baldin Gipuzkoak bere hororeari eutsiko badio.

        Gipuzkoa guzian iru erri bakarrak senti ditut anziña anziñako ezpata luze aietakoak zuzenkiro gordakaiatzen dituztenak, zeña diraden: Andoain, Zaldibia, eta Idiazabal.

        Jakiñaren gañean arkitzen naiz nola Billafrankako erri leñargitiak eragin dituen 50 ezpata berriak, lenagoko zar luze aien gisa berberekoak, azkenen, erri berean igaro zan, gure Erregiña maitagarria menekiatzeko; egun otsaundiko artan, bere auzoerri eta adiskide mami Zaldibiatik, lau dantzari zarretakoak eramanik. Erri leial ark egin ziozkan txit jostallu oniritzi pozkarriak, urte askotako bizia, osasuna, eta zoriona, naikidatzen diogun Españia guziko etxeandre maitatiari.

        Onelako erriak dirade beren etorki doatsuari naitasun irazekia diotenak; baita zorioneko sorterriaren oitura gogoangarriak maitaro gordakaiatu nai dituztenak ere, eta ez, arako, ezpaten ordean txotxaka txatar batzuek eskuetan dituztela, ain persona goienengo beakurtsuetara aurkeztutzen diradenak. Gaitz erdi litzake bada makillakin irtetea, baldin Gipuzkoatarren modura janziak agertuko balira, eta ongi dantzatuko baluketeke. Baña aurkeztutzen dirade, lurreraño arrastaka dituzten zaraula luzeakin aztal ederrak estalirik, dantzarien itxura baño, txori izutzalle ipiñi oi dituzten mamuen antz geiago dutela.

        Gipuzkoako ezpata dantzari ondrosoen soñekoak, ain egokiak eta txukunak oi ziraden, non, berakin apaindurik dantzara irtetean, irudin oi zuten airean zebilzala egaztien gisa. Guziak apaindu oi ziraden berdinkiro janzi garbi erritarkideakin, modu onetan:

        Alkandora kuntza ederreko, beso ugariak.

        Galzerdi arizko zuriak lokarri nabarrakin, aztal ederrak agirian zituztela.

        Zapata txuri, ariñak.

        Zaraula beltz, belaunetarañoko motzak.

        Gerriko gorriak.

        Eta mokones edo pañuelo zuri, ertz gorriak, buruetan txit egoki antolaturik.

        Zein gutxi ausartatuko zan Gipuzkoan iñor, nere gazte denboran, beste janzi motarekin ezpata dantzara irtetea. Egia da ziertoro, oraindik ere gordakaiatzen dutena Gipuzkoako erri txikietan, jazkera mota garbi au; baña aundi usteko guzietan, iraiñzat daukate beren aurreragokoak irudikatzea.

        Eta, zer litzake ez irudikatu nai izatea, baldin oitura gogoangarri erritarkide oetan jostaldiatzen oi dabilzanai, ixeka eta urruñarik egingo ez baliezaketeke?

        Laister ikusiko dituzute bada, zenbait uaunditu ezjakiñek beren anaia prestu maitagarriai, plaza agirikoetan, egin oi diezaten bide gabezko dollorkeriak.

Lenagoko dantza oniritzien ordez
gaurko egunean egiten dituzten zatarkeriak

        Nola Gipuzkoako gizon prestu aurrenengoak eta etxeandre oniritziak, beren seme eta alaba onesbedagarriakin, sorterriko jostaketa pozkarriak plaza agirikoetan egiteari txit arras utzirik, gauaz gela itxietan ospatu oi diraden arrotz aietara artu zuten guzizko eresia portitz aundi bat, ez da irteten egunaz agirian dantzatzera, bere buruari zerbait derizkionik, erri bikain arkietan.

        Beragatik, atera oi dirade illun alderonz. beren arpegiak garbitzen ongi ikasi gabeko iru edo lau mutil zirzil, beste ainbeste neska moldakaitzekin, plaza agirikora; non oi dabilzan izulamilka, nazkagarrizko lotsagabekeriak baizik egiten ez dutela; zeñean, ezin legokean inor berai begira, txit damurriaturik guziz engurrutu gabe. Baña ez oraindik ere onela, erri txikietan.

        Dantzari itxura gaiztoko oen artean, zeñek eta egiten duen zatarkeriarik iraingarriena, bere ustean artxek oi dauka galanteorik geiena. Zein gutxi ausartatuko zan denbora batez iñor. Gipuzkoako plaza beakurtsuetan, nazkagarrizko lotsagabekeri orienik egitera! Orduko gizonen bizarrak txit ziraden belzak, baita guziz zorrotzak ere.

        Ongi oroitzen naiz, artean gaztetxoa banintzan ere, nola Gipuzkoako erri txikitxo batean, beren Done godartari edo Santu patroiaren egun batez, gizon dantza oniritzi bat zerabiltela, sartu izandu zan bertara neskatxa batekin, galai gazte arrotz, aundi ustez betetako bat, bere iritzian, erri txiki artako alkatea ezertan asko etzeukana; baña etzitzaion gizajoari txit ongi ateratu aldia onetan, bere aundi ustea.

        Berez txit betatako zaldun arrotu au asi izandu zan bada, berak baizik bestek ongi etzerizkion moldakaitzkerietan, dantza guzia itxuskitzen zebala: beiñ neskatxa batari bulza, gero bestea bota; ari jarraika, oni zirrika, asmatu al zitzakean zatarkeriarik nazkagarrienak egiñaz, bere buru puztua galanteatu naiean.

        Esan izandu zion alkate jaunak, beiñ ta berretan ere txit emeki, etzala erri artako oitura, plaza agirikoan inork lotsagarrizko itxusikeria aienik egitea, eta ibilli zediela modu eztiarekin, besteak zebilzan bezala; baña etzion aditu nai izan onean. Geroenean, ipurtjolari moldakaitz uanditu ark, beartu zuen alkate jauna, dantzaren erditik aterata, presoindegira sartzera, non egon bearra izandu zuen, jostallua bukatu arteraño.

        Beste aldi batez, Irungo alkate prestu batek, geiago egin izandu zuen bere erriko Jostallu egun batean.

        Egun otsandiko artan gizon dantza zerabiltela plaza agirikoan, aurrendariari bere eskurako etxeandre oniritzia aurkeztu ziotenean, ankarekin gonak arrotu ziozkalako, beste gabetanik, une berean geldierazi zuen alkate jaun beakurtsu ark, dantza. Araude edo ejenplar geiago ere ikusi izan ditut, gisa berberekoak, Gipuzkoako plaza beakurgarrietan; baña uzten ditut azaldu gabe, ez luzatzearren, eta uste deralako aski dirala oek, gizon sentigarri guzien begietan ezaguerara etortzeko berak, nolako beakurtasuna edo errespetoa gordakaiatu oi zan, Gipuzkoan, plaza agirikoetan.

        Ezin ukatuko du bada inork, denbora aietako alkateak naitasun aundiarekin maitatzen zituztena ongi, beren sorterriko oitura gogoangarri pozkidatsuak. Ez eta, gaurko egunean dantzaren izenean plaza agirikora irteten diraden anitzek, zatarkeria gaitz bidariak egiten dituztena ere.

Nork eta nola ixekaturik urruñatzen dituzten
lenagoko dantza oniritzi gogoangarriak,
eta dantzari egoki prestuak.

        Geren errian arkitzen zaiku, ezertarako ere gai ez dan jendella mota erausle bat, euskaldun guzien iraingarria. Itz jario motel txar oek duten iguñik aundiena da beren jaiotzako itzkunza gozoarekin, sorterriko oitura oneski anziñakoen izena enzutea.

        Ixekatzen dituzte beren asaba maitagarriak egin oi zituzten dantza gogoangarriak; ozpindurik muxinka egon oi dirade, oitura oneski oen irudikatzen dabilzan anaia prestuetara begira; urrunatzen dituzte jaioterriko soñu zar gozatsuak: eta azkenik, irauturik edo ultrajaturik sartutzen dute lurraren azpi azpiraño, beren ustez, bularrarekin batean erodiskitu edo mamatu zuten itzkunza jakintsun maitagarria.

        Txoriburu puztu, ezjakin oek ikusten badute, erri txikietako jostalluetan, nekatzale prestu bat, gizon dantzarekin plaza agirikora irteten, asiko dira berritxukerian alkarri esanaz onela:

        Aizak aizak mutil, begira begira orrakotaño orri, gazta flandezkoa zirudik orren buruak. Eranzungo dio besteak: Mamelukoren bat zala uste nikan nik. Ark esango du: Arrainea!, nondik atera ote du kasaka modako ori? Lebita bat egingo nikek orren egalakin. Onek, Karanba! zer txapela daukan etxe bati tellatua emateko. Besteren batek oju egingo du: karall, ori zapata dauka! orrenbesteko barku batekin joango nindukek Amerikara.

        Onela marmarizan ari dirala. ikusten dute dantzara dakartela etxeandre oniritzi, edo neskatxa modu eztiaundikoren bat, zeñari ekingo zaiozkan iraututzen edo ultrajatzen: batean, ille ebakiak eta kizkurtuak ez dauzkala, bestean, Moisesen denborako soñekoak dakarziela; bein gizonezkoai alaikiro begiratzen ez dakiela, gero, baserritarren ibillera traketsa daukala: eta beste onelako dollorkeriak esanaz, asperraldi bat egitean, asiko dirade berrirotik, dantza oniritziaren eginbide prestuak ixekatzen; darauskiotela ezik, txit lelea eta pisua dala, esku esturik batak besteari ez egitearren, mokones edo pañueloakin dabilzala; zirririk txikiena ere ez diotela mutillak eta neskatxak alkarri egiten; eta, nork daki zer ta nolako berritxukeriak errebesatzen dituzten iraingarri zital oek?

        Arritu oi naiz bada, ta asko ta asko ala ere, nola muxinkari txar oek biraltzen ez dituzten makillazoz aunditurik. baserritar prestuak, andikan barrena.

        Eta oraindik, erriz erri ta jostallurik jostallu beren jaiotokiko oitura pozkidatsuak ixekatzen dabilzan dollor zital oek bezain iraingarriak ere baditugu, banaka batzuek baizik ezpada ere.

        Gauza jakina da probinzia guzietatik joan oi diradena Zaldun gaztetxo anitz Azitetxe edo Seminarioetara, guraso onak biraldurik, nor bere jakinduria suerteak ikastera.

        Erri askotatik alkargana bilzarkidatzen diraden galai gazte oek, beren jostaldi pozkarrietan dabilzanean, eta batez ere zedenan edo broman dauden denbora aietan, agertu nai izaten dituzte dakitzaten gaitasun edo abilidadeak, ala azitetxeetan alkarrekin ikasiak, nola lenago zekitzatenak.

        Lendabiziko asper aldia egin oi dute, dantza motarik oiturakoenetan, eta gero, nork bere jaioterrikoetan. Denbora au iristean, eta Gipuzkoatarraren txanda etorzean, esango du onek, baldin ezpadaki (geienak ala izan oi diraden bezala): Ez niri berriztu karrika dantzarik eta ez beste gañerako nere erritarrak plaza agirikoetan egin oi dituzten, Matusalenen denbora aietakorik. Gaurko egunean ez da bada irteten anzinako dantza lela pisu aietara, baserrikotañoak baizik, eta beretara begira jartea aski oi degu nere kideko guziak farraz esteak urratzeko zorian egoteko, eta baldin zuek ere nai badezute ase, nik emango dizutet nai guziko janaria.

        Au esatearekin batean asiko da, zaldiño ezi gabearen gisa, aztalka ta puzka, zilipurdika eta izulamilka: batari ostiko, besteari aldajoka; eta ez da geldituko barautsa ta pitxa purrustaka dariola, alik eta txit arras aunatu darin arteraño.

        Txoriburu puztu oek uste izaten dute ezik, lotsagarrizko moldakaitzkeri itxusi aiek eginarekin estalzen dutela beren ezjakina, baño ez dira asko oarketutzen gizagaxo iñorez oek, ikusguñ agiri agirikoan gelditzen zaiotena beren ezerezkeria; zergatik oen lagunen artean izango diraden anitz eta anitz ala ere, irakurri izan dituztenak, gure dantza ondrosoai gizon jakinsun askok beren obra gogoangarrietan egin izan diozkaten aundizkatze ezin geiagokoak.

        Ez al zaiote iruditzen, aizebelats oei, beren jaioterriko dantza oniritziak, iraingarriren batzuek diradela? Jakiñaren gañean egon ditezke bada urrengo baterako, ala erausle zital oek, nola beren gisako itzjario motel, txar, guziak, ezen, oriek baño buruko muñak beteagoak dituzten gizon zenzu aundiko anitzek, maitaro goxaturik eta txukinkiro apaindurik, igo izan dituztela gure dantza ondrosoak, tokirik gaiñ gañekoenera, laister agertuko deran bezala.

        Jakinduriaren billa erbesteetan urteak igarorik, joan ziradenean ainbatekin, edo gutxiagorekin, jaioterrira biribillatu oi diraden uanditu oen galanteorik aundiena da, etxera sartu bezain laister, beren guraso eta senidai esatea ezik, Eh, callad, no hableis mas esa gerigonza propia sola de salvages ó de un rancho de gitanos: vergüenza he que me conozcan por el acento los castellanos, que yo tambien soi de turriz aburnis.

        Eta oraindik are ikusgarriagoak eta adigarriagoak dirade oen guraso eta senide txoroak, nola egon oi diraden beren auzoetakoai esanaz, Gure seme kanpoetan genduena bart etorri zaiku etxera, txit galanturik, osasunarekin, eta guztiz jakinduria aundiakikoa. Aztu zaio bada euskera guzi guzia, ez du itztxo hat bakarra ere ez, esaten, eta ez endeglatzen edo konprenditzen itzkunza onetan. Eta are gutxiago nai du bestek itzegitea ere. Beragatik, baldin arekin nai badezute itzegin erderaz bearko diozkatzute adierazi zuen esakariak, nolabait bederik, bestela aserratuko zaio, portitzkiro ala ere.

        Oek eta beste onelako milla astokeria esanarekin, uste dute egin txit jakintsun, beren seme eta anaia txoriburu puztua.

        Jakinduriaren gordeleku guziak txit beterik, gañez eginta, alde guzietatik txirrian badariotela uste duten oek, edozein biltokitan beren erritarrakin batutzean, iraiñzat daukate itztxo bat ere euskaraz esatea. Eta iñoiz edo berriz agertzen badu norbaitek euskarazko itzkriburik, galanteorik aundiena dute esatea ezik, ezin irakurri dutela, eta are gutxiago endeglatu edo konprenditu zer esan nai deban.

        Gisa onetan mintzatzearekin, nai dute eman aditzera ezik, badakitela dana eta datakean guzia. Egiazki, izan oi dirade enzuleen artean —ez ala ere gutxi— uste izaten dutenak ezen, erausle txar beretan arkitzen dala, jakinduriako putzu ondorik gabekoa; baña ez derizkiot nik, euskara ezin irakurri duela, eta are gutxiago endeglatu esaten duen euskalduna izan al ditekeala, txit zenzu aundiko gizona.

        Dierria edo Nazioa guzien artean ezagutu diraden gizon jakintienak begiratu izan diezate beti, ala euskarari, nola euskaldunen oitura eta jostallu gogoangarriai, txit arreta aundiarekin, oarrez ta artezaz ala ere.

        Aditu bear dezute bada, nolako itz erazko gozatsuakin aundizkatzen dizkiguten gure dantza oniritzi pozkarriak, lau gizon jakinti, euskaldun ez diradenak.

        Marina, Traggia, Gonzalez Arnao, eta Abella jaunak argitaratu duten itztegi luziazaltar edo dikzionario geografiko, Españiako kondairaren lenengo tomoan 326 garren orrian, esaten dute onela:

        Gipuzkoako jostaldien artean jabetuena kontatzen da pillotako jokua, guziz miretsia dalarik joku onetarako toki señalatua ez duen erria: guzietan onena da Oiarzungoa, neurkidatua aundigoi askorekin. Gipuzkoatarrak txit eresiatuak ere dirade zezenkoen eiagoetara, zeñean ospatzen dituzten beren errietako Done godartari eta gaizendatuen egunen bidaramunetan. Igande eta jai egun guzietan batutzen dirade plaza agirikoetara gizonak eta andreak dantzatzera danbolinaren soñuan eta txilibituarenean, erriaren oslankai egokia eta berekia: zeñean aslea edo autoreen batzuek sinistatzen duten dala anziña anziñakoen baskatibia sonatua, esango bagendu bezala euskaldunen txilibitua. Dantzak dirade grabetsuak eta aundientsuak, batez ere gizonak bakarrik asitzen diradenean, osekitzen dituztela zeremonia eta kortesia anitz emakumeak aurkeztutzen diezaten artean, eta orduan asitzen dirade dantzatzen, zeña deitzen diraden zortzikoak. Askotako dantza onezaz gañera badira besteak, nola ezpata dantza Gorputz egunetan eta Done godartarienetan 1660 garren urtean, zeñetan Felipe IVgarrenak beaurkitu zuen Donostian Gorputz egunean egin izandu zan donesoaita edo prozesioan dantzatu zuten ezpata dantza au 100 gizonek, eta oraindik gordakaiatzen da bibiursa edo distiko eskaldun bat, zeñetan azaldutzen dan dantza mota au, eta esaten du onela:

        Karlos Kintoren baratzan Akerrak ezpata dantzan

        Benturaz zeña dan perkearen bat euskaldunen batzuen kontra, nola ainbeste oi zan Karlos kintoren Jauregian. Tolosako errian Done Juan bere godartariaren egunean egiten da beste dantza bat makillakin edo sataiakin zeñari esaten dioten pordon dantza, Beotibarko batalla ospakoiaren oroitzapenean, zeñagatik itz egiten dan Berastegiko ibaiaren berezinde edo artikuluan.

        Gipuzkoatarrak, zer geiago naikidatu genezake bada, onelako lau gizon gogoangarri euskaldun ez diradenak, itz erazko ain gozatsu maitagarri oek argitaratzea baño Los bailes son graves y majestuosos? Eta denbora berean, zer gauza lotsagarriagorik eta mingarriagorik izan al diteke, erri bereko aizebelats ezjakin batzuek muxindurik ixekaz esatea baño Nuestros bayles son mui semejantes á una recua de machos? Ha txoriburu puztu gaxoak! Zuek bai dituzutela mandoakin astoen antzak, eta ez gure dantzak.

        Aienatu bear ginituzke gure erritik, sekula betiko, ezertarako ere gai ez diraden muxinkari txar. izjario motel prestuez oek; eta naitasun irazekiarekin biotzaren erdi erditik maitaturik, estalpetu ongitxo, arako, beren eta gure asaba gogoangarriak irudikatu naiaz, plaza agirikoetan, sorterriko dantza oniritzi pozkarriak, egiten dituzten gure anaia prestu aiek.

        Euskaldunen odolekoak diradena ezagun duten galai gazte onesbedagarri oetakoak senti ditut Donostiako uri leñargitian, izendatzea onkai edo merezi dutenak, zeña diraden:

        D. Jose María Leizaur, D. Benito Echagüe, D. Elías Legarda. D. Joaquín Yun, D. Joaquín Jáuregi, D. Fernando Gainza... Baita ezkonduak ere D. José María Garayoa, D. José Ezeiza, D. Joaquín Arizmendi, D. José María Estibaus eta beste beren kideko anitz.

        Jendella maitagarri au aurrenengoa bada ere, ez da lotsatzen, lenago izendatu dituran aundi ustez betetako aiek bezala, plaza agirikora irtenik, beren asaba gogoangarriak irudikatuaz, sorterriko dantza oniritziak egitea.

        Urte guzietako Ostegun gizen egunetan, egiten dute beren plaza agiriko, berri, eder, bitorean, gizon dantza oniritzi pozkarri bat. Ez ordean nolanaikoa, baizikan ongi ezagun duena bere zati guzietan, txit erritarkia dana.

        Biribillatzen dituzte guziz arazo aundiakin, baserri etxerik señalatuenetan arkitzen diraden anziñako soñekoak: eta berakin txukinkiro apaindurik, karrika guziak barrena dantzatzen dira, soñu bere bereki gozoa joaz, ikusle eta enzunleak naikidara pozkidatzen dituztela.

        Donostiar prestu jostatiak eman dute aditzera, benazki ala ere, beren jaioterriko dantza oniritziakin soñu zar gogoangarriak maite dituztena. zergatik portizkiro birjaioturik egurastu dituzten, beren plaza berri, eder, bitorean, naierara.

Nondik eta nola etorri dan gure dantza, dantzari,
bolingozo jotzalle, ela txilibitularien galera

        Sinistatu bear dezute bada egiazki, danboliñ otsakindarietatik etorri dana gure dantza, dantzari, bolingozo jotzalle, eta txilibitularien galera guzia. Egia ziertoro au ipiñiko dizutet begien aurrean argiro, eta txit erraz ezagutuko dezuten moduan.

        Lendabiziko jaiotzatik dituzte Gipuzkoako dantza mota guziak, zeñek bere soñu banaita txit ezagunak, aspaldian arras aztuak egon badira ere.

        Ez dute ezagutu izan beñere, dantza oneski oek, nork bere izen egokiakiko soñu gozoak baizik, alik eta, txilibitua otsankidan edo musikan jarri zuten arteraño. Beragatik gordakaiatu izan dirade ainbeste urteren buruan aiñ zuzenkiro, eta naspillatu gabetanik.

        Oslankai edo instrumentu erriaren txit bereki au otsankidan ipiñi bezain laister, asi ziraden denbora bereko danboliñik jakintsuenak, jaioterriko dantza ondrosoai beren soñu zar egokiak kendurik moldakaitzak aterata jotzen; beren iritzian, ederrago iduringo zutelako modako jantzi berriakin, anziña anziñakoakin baño. Uts egin zuten bada erdi erditik oek, eta ondorengoak ezin azertatu oi dute bazter bazterretik ere; ez eta asmatuko ere, alik eta, lenago beren berenkiak zituzten soñu egoki eta gozo aiek, ongi ikasi, eta zuzenkiro jo ditzaten artean.

        Ez det esaten nik, ez eta nai ere esan, gauza ona eta aundia egin eztutela danboliñ oek txilibitua otsankidan jartea, eta berarekin soñu berriak jotzea; baizikan diot, eta jardungo ere det, guziz dala kaltarkitsua euskaldunentzat, dantza oniritzi oen soñu garbi txit ezagunak arras aienaturik, osotoro aztutzen uztea.

        Oarketu zaitezte bada ongi, itzaurre edo prologoan ezarririk daukadan Damon Athenastarraren erabaki edo sentenziaz. Jakinduria aundiko gizon sonatu onek esaten du ezik ezin ganbiatu ditezkeala erriaren soñuak, non eta denbora beraen ganbiatzen ez dan erri beraren bizibidea.

        Uste det bada nik, bazuela gizon gogoangarri onek mirari banaitaren bat, egiazko erabakite au argitaratu zueneko; zergatik arkitzen naizan argiro ezaguturik, gure dantza onrosoak galdu diradena soñuak ganbiatzearekin, beste gabe.

        Badakit nik au aditzean esango dutena askok ala ere, (baña guziak izango dira, dantzaren berririk ez dakitenak, azaletik bedere): zer bada, zortziko zarrak eta berriak ez dirade puntuetan berdiñak? Zer gutxiago dute bada oek, aiek baño? eta, zergatik ezin dantzatu diteke bata bezala bestea?

        Nere esakari guzien artean dan izkairik txikiena bada ere au, beraren gañean nai diotet eranzun bertatik ezen, zortziko lenagokoak, eta gaurko egunean ateratzen dituztenak izan arren puntuetan berdin berdiñak, dantzaria dabillela aietan beldur gutxiagorekin, eta naikida geiagorekin askoz ere, oetan baño. Esango det zergatik:

        Lenagoko zortziko guziak oi ziraden, itz neurtu edo bersoakin kantatzeko atereak: eta ala, etzan nere gazte denboran berak gabetaniko zortzikorik ezagutzen, bat bakarra ere. Zortziko txit garbi, leun, eta gozatsu oek beren itz neurtuakin batean, ume txikietarañoko guziak ikasi oi zituzten Gipuzkoan. Guziz ugaritsu baziraden ere zortziko oek, etzan bat bakarra ere, bere izen jakiña etzuenik. Edozein zortziko jotzen danboliña asi bezain laister, esango zioten enzunleak alkarri, au onelakorena, eta ura alakorena da. Dantzaria dantzan zebillen denboran, noiznai esango zion danboliñari jo itzatzu onelako, eta alako zortziko, beren izenakin.

        Berriz gaurko egunean ez dute ateratzen, eta are gutxiago jotzen, itz neurtuakin kantatu litekean zortzikorik bat bakarra ere, baizikan oslankairakoak. Zortziko berri oek aiñ dirade naspillatuak, eta berritxuak ezik, ez da ain gizon jakintirik, beretan, itz neurtu bat kantatuko lukeanik, txilibituan eragiten diozkaten zatirik geienak gutxitu edo kendu gabe. Eta uste baldin badute baietz, nik ezarriko diotet emen beeran itz neurtu bat, lenagoko zortziko guzietan egokidatzen dana:

                Nere maite polita

                Nola zera bizi

                Zortzi egun onetan

                Etzaitut ikusi

                Uste det zabilzala

                Nigandik igesi

                Ez dirazu ematen

                Atsekabe gutxi.

        Zeñek naiagoko ez du bada enzun, txilibituaren soñuan ere, itz neurtu gozoakiko zortzikoa, ezen ez gabekoa? Danboliñak jotzen duen soñua baldin bada itz neurtuakikoa, enzunleak oarketzen dirade itz erazko egokintsu aiezaz, eta berak ongi barnatu edo penetraturik, pozkidatzen dirade naikidara. Baña itz neurturik gabeko soñua, izan arren berri berria eta txit berritxua, edo guztiz eginkizun aundiak txilibituan dituena danboliñak jotzean, zer beakarri edo objeto aurkeztu al dakioteke enzunleai? Ez besterik, ez bada, danboliñak dituela beatz azkarrak, eta mingain ariña, eta beragatik jotzen duela ain soñu berritxua.

        Nola nai dezute bada, gisa onetako zortziko illun, itxu, eta gorrak, ikasi ta naikidatu ditzaten, batez ere, nekatzaleak? Zeñek ukatu bear du, dantzaria, beldur gutxiagorekin, eta pozkida geiagorekin dantzatuko dana, ongi ikasirik, sarritan ibilli izandu dan zortziko ezagun aietan, beñere enzun gabeko arrotz naspillatuetan baño? Guziz sorra, eta txit ezjakiña izan bear du, egia argiro au aitortu nai ez duena.

        Arki al ditekean gizonik jakintsuenari, toki agiriko batean irakurteko, ipini dakizkiola bi izkribu: bata txit sarritan irakurririk ongi ezagutzen duena: eta bestea, beñere ez ikusi eta ez enzun debana. Zein autatuko du bietan? Gauza jakina da berezituko duena, askotan bertigarorik daukana, ezen ez begien aurrera beñere aurkeztu etzaiona. Baita dantzariak ere naiagoko debana, lendanaz ikasirik argiro ezagutzen duen soñua.

        Jarri begizkio bidaje jakin bat egiteko, edozeiñ gizoni, bi bide, alde guzietara berdin berdin diradenak: eta bietatik, bata anitz bider igaro izan badu, eta bestea beñere ez, zeñetan naiagoko du ibilli? Utziko du ezagutzen ez duena urruñaturik besteagatik. Bere bat egingo du bada dantzariak ere soñuakin.

        Zortziko zar ta berriak, dituztelarik puntu berdin berdinak, baldin beretan dantzatzeko arkitzen bada ainbesterañoko banaita edo diferenzia, zenbat eta zenbatez aundiagoa billatuko ez degu, gure asaba zenzutsuak dantzarien jakinduria norañokoa dan ikusteko asmatu zituzten soñu zar gogoangarri aietan? Laugarren zatian ikusiko dezute ongi, zenbaterañoko jakinduna eta oroitzapena bear dituen, soñu zarrak bear bezala dantzatuko dituenak.

Oraingo danboliñ otsankidari aundien izaera,
eta eginbide kaltarkitsuak

        Gaurko egunean danboliñ izan nai duenak egiten duena da, arki al ditekean otsankidari edo musikorik sonatuenagana joatea, bere langintza ikastera. Egia da maisu jakinti onek erakusten diona, otsankida txit ongi, soñu berriak ateratzen guztiz ederki, eta txilibitua jotzen are obeki. Bañan ez dio erakusten, ez gizon dantza bati, ez esku dantzai, ez ezpata dantzariai, ez brokel dantzariai, ez pordon dantzariai, ez jorrai dantzariai, itz batean, Gipuzkoako dantza mota ugarien arteko bat bakarrari ere, soñua nola jo bear zaion; eta are gutxiago, beren soñuak zein dituzten.

        Nola erakutsiko diozka bada, baldin ez dantza oen eta ez beren soñuen berririk, azaletik bedere, ez badaki?

        Irakasle gazte onek, soñu berriak atera eta jotzen txilibituarekin ikasten duenean, danboliñ ona izateko geiagoren premiarik ez balu bezala, joaten da bere errira, bizkarra bete bezikai edo papel soñu berri arrotzez zikindutakoakin; otsankidariaren izen aundi ura bere buruari erantsi diolako, guzia pozturik, arroturik, eta txit aundi ustez beterik, ez daukala iñor ere ezertan, naiz dala aundi eta naiz txiki.

        Guztiz arazo aundiakin biribillatzen ditu Franziatik, Italiatik, Inglaterratik, eta nork daki nondik, modako soñu arrotz guziak; eta bere jaioterrikorik ez du nai, bat bakarra ere ikasi: ez eta beren izenik aditu ere.

        Erbesteetatik biribillatutako oek berak ateratzen dituen zenbaitekin naspillaturik, irteten da plaza agirikora, darauskiola marmariza bat ain zalagardatua eta arrotza euskaldunenzat, nola izango litzakean txinoen itzkunza, beren esakariak adierazotzeko.

        Gaurko egunean Gipuzkoan arkitzen diraden danbolin otsakindari gazte guzien artean, ez da inor ere dakienik, ez alkate soñua zer dan, ez amabots mirariena, ez alboraetako martxa anziñakorik, ez saltarintxo bat, ez soñu zar gogoangarri aietakorik, ez eta azkenik, jaioroko gizon dantza bati soñua zer gisatan jo bear zaion ere. Eta baldin baderizkiote baietz, begiratzea daukate ongi, gizon dantzaren azaltzean ezarriko deran irakaste edo instrukziora; non ikusiko duten argiro, gauzarik premiazkoenak ikasi bearrak dauzkatena.

        Egia da, bakar bakarrik Donostiako Latierrok jotzen duena ongi ezpata dantzariakin, gizon dantzaren soñua; baita ikasi dituena ere soñu zar gogoangarriak, baña ezdakit berak jotzeko txit gogo anitz ote duen.

        Lenago jarriko lirake oraingo danboliñak, soñu zar bat jotzera baño, bi agin ateratzera. Onenbeste esateko dinbat eta are geiago ikusi izan det Gipuzkoako plaza beakurtsuetan, danbolin otsankidariakin; non ta nola, eta zergatik, azalduko dizuteran bezala.

        Danbolin oek beren eginkizun guzietan, eman diote, jaioterriko soñu gogoangarriak urruñaturik, erbesteetako naspillatuak jotzeari.

        Alboradak ematera dijoatzenean, ixil ixilik aurkeztuko dirade etxe-atarian, non asiko duten Inglaterrako minue edo mindue, eta bukatuko dute, Franziako balsakin edo atsakin. Oek eta okerreko dantza Turkiakoen soñuak dirade, oraingo danboliñak darabiltzatenak gora ta bera, atzera ta aurrera, zearka ta saieska, zuzenka ta okerka, amilka ta zilipurdika, eta, nork daki nola?

        Esan begit nork nai, zenbat zor diezaten gure martxa zozo anziñako gogoangarriai beren saltarintxo pozkarriakin, gaurko egunean txit gauza aunditzat darabilzaten soñu arrotz naspillatu oriek? Artuko liketekek pozik, aien itxura, eta gibel aunditasuna. berritxu txar oek.

        Okerreko dantzen soñuak, minduak, eta atsak, alboraetan jotzen dizkiguten iraingarri oek, txakurrak eransirik biraldu bear lirake etxe-ataritik, ikasi dezaten, guri geren asaba maitagarriak egindako azaña aundiak argi eta garbi aurkeztutzen dizkiguten soñu gozo pozkarriak, jotzen.

        Donesoaita edo prozesioan, zer izango da gauza desegokiagorik eta itxusiagorik andreak dantzara deitzeko soñuak jotzea baño? Ez dute bada beste soñu motarik jotzen denbora donati edo sagratu artan, gaurko eguneko danboliñak. Eta begira oraindik asi ez litezkean denbora berean fandangoa jotzen.

        Ziertoro egiazkoa izanik aurkeztutzen dituena soñuak argiro, beraren bitartez osekitzen diraden eginbideak. Zenbat eta zenbat aldiz egon izandu ez naiz Donesoaitan danboliñ oen soñuak enzutean, noiz bañan noiz dantza serbitzalleak neskatxakin datozela ikusiko ote dituran? Zer esango genduke bada, baldin apezak denbora donati artan asiko balira, txipiritonaren okasta edo tonuan, beren esakariak kantatzen? Ain itxuski da bada Donesoaitan danboliñak andreen deieko soñuak jotzea, nola apezak txipiritonaren okastan kantatzea.

        Gure ama kupidakor maitagarri Gipuzkoak, urtean beingo batzar guziakikoan egin oi ditu bi donesoaita edo prozesio, bere seme doatsu Done Inaziorekin; zeñari jo oi zioten beti, lenagoko danboliñak bere martxa gozo txit sonatu gogoangarria. Galde egiten dizutet bada, ogei eta amar urte onetan Gipuzkoan alkate izan zeraten guztiai, suertez ere bein bakarrik enzun dezuten zuen erriko buruzari edo kapitan guziakiko sendagailltsuari, bere martxa aundientsua danboliñak jotzen diotela. Egia esatekotz eranzun bear dezute ezetz.

        Nola etzerate bada lotsatzen, zuen asaba maitagarrien oitura eta usario gogoangarriak zuzenkiro gordakaiatzera batutzen zeraten jaun prestuak, egun beretan, eta zuen aurkezean ain aixa eta ardura gutxirekin aztutzera eta galtzera utzitzeaz, zuen anaia buruzari guziakiko sendagail Done doatsuaren martxa sonatua?

        Zeiñ gutxi ausartatuko ziraden danbolin aundi ustez betetako oek, zuen guraso beakurtsuak begira zeudela, Done Inazioren aurrean, bere martxa gozoaz kanpora, beste soñu mota berri berritxurik jotzera! Bekosko aundientsuagoak zituzten ordean aiek, baita maiteago ere beren sorterriko oitura oneskiakin, soñu gozatsuak.

        Jakinaren gañean egon bear dezute bada ezik, txit dala premiazkoa, eta guztiz balio aundikoa, erriaren soñu bere berekiak zuzenkiro eta maitaro gordakaiatzea. Txoriburu zenbaitek ala uste ez badute ere.

        Nork sinistatuko zuen denbora batez Gipuzkoan, iru eun ta geiago urteren buruan ain gozotoro gordakaiatu izandu dan Done Inazioren martxa sonatu gogoangarria, nork eta erri bereko danbolin aundi ustez betetakoak ixekaturik, urruñaturik eta irauturik aienatu bear zutela? Ala gertatu zaiku bada nere erritar maiteak. Eta ez ordean bakarrik martxa gozo onekin, baita ere oraindik are lenagoko, millaka urteak igaro arren, gure egunetaraño txit garbiro eta zuzenkiro iritsi diraden beste soñu gogoangarri anitzekin ere.

        Idiak, beiak, zezenkoak eta zezenak, jendea jostaldiatzeko plazara ateratzean, lenago soñu txit berenkiarekin saltarintxo pozkarriak jo oi ziezten bezala, oraiñgo danboliñak jotzen dituzte oker dantzaen soñuak. Alegia, abere oek, eta beren ziraikitzalleak, alkarri, dantzari moldakaitz aien gisako palaku nazkagarriak egin bear baliezate bezala.

        Batzartar jaunai Elizara, Erriko etxera, edo beste edozein lekutara laguntzean, urteak dirade alkate soñurik jo ez dutela: ez eta plaza agirikoan ere. Eta soñu zar gogoangarri aietakorik, nork jo erazi danbolin obei? Lenago jarriko lirake erretzera ere, nere ustez.

        Ardandegi, sagardotegi, eztei etxe, eta gañerako biltoki pozkidatsuetan, zein ausartatu berai esatera soñua jo dezatela? Baduk oberik. Leku jostati oetan erakidatu oi ziraden naierara lenagoko dantzariak danboliñakin; baita alkarren adiskide mami egin ere, bizia zuten denbora guzirako. Baña gaurko eguneko danboliñak, atsegingarrizko biltoki oetara txilibituarekin joatea ez ezik, plaza agirikoetara soñu jotzera dijoatzenetan ere, irain aunditzat daukate beren oslankaiak eskuetan eramatea: eta argatik, eginkizun onetarako bear dituzte morroiak, ikusten dituzuten bezala.

Gipuzkoako dantzari prestuak
beren sorterriko dantza oniritzietan
ibilteari zergatik utzi izan dioten

        Gipuzkoako erri guzi guzietan ezagutu izan ditut nik dantzari egokiak, eta txit jakintsunak. Dantzari jakintia esan oi zitzaion, arako, soñu zarrik geiena zekizkien eta utsaldiarik gabe dantzatu oi zituenari; zergatik beretan dagoen, lenago ere esanik daukaran bezala dantzarien jakiunde guzia.

        Soñu zarrak ongi dantzatzen zekiten gizon argi oek, jostallurik bikain arkietara biribillatu oi ziraden. Batzuek erri bereko alkateak jostalluaren ondragarri deitzen zituelako, eta besteak, dantzarako zuten eresia portitzarekin, jakindearen bitartez, beren gaitasunak agertu naiean; non erakutsiko zituzten alkarren leiean zekitzaten guziak, eta azkenean geldituko zan garaitpenarekin, soñu zarrik geiena zekizkiena.

        Orduko danboliñen atsegiñik aundiena zan, soñu zarrak zekizkien dantzaria plazan ikustea; eta oraingoen iguñik mingarriena da, berak jotzeko iñork esatea. Beragatik, danbolin otsankidari oek ez dute ikasi nai izan beñere, soñu zar aietakorik bat bakarra ere; eta berak soñulari dauden errietan, dantzara irten diraden dantzari on, arki, guziak gelditu izan dirade, atsekabe aundiakin, eta txit lotsaturik, berriz dantzatzeko gogo anitz ez dutela; zergatik jo nai izan ez diezaten soñu zarrik, ez eta ere berrietan, arratzaren kolpeak, dantzarekin dantzariai egokidatzen zaiozten bezala eta lenagoko danboliñen gisara.

        Arratzaren otsa da dantzarien gidaririk zuzenena, eta txit premiazkoa, gero azalduko dizuteran bezala.

        Danbolin otsankidari soñu berri jotzalle oek plazaetan jarri ziraden ezkero, urtean urtean gutxituaz joan dirade Gipuzkoako danzari on, arki, guziak, ikusi dezuten bezala. Eta ez du onezaz iñork ere zer arritu; zergatik gertatu izan diraden Gipuzkoako plaza beakurtsuetan, mingarrizko eginbide prestuez asko, danbolin aundi ustez betetako oek, beren sorterriko dantzari jakintsun, pozkidatsu, ondragarriai, egin izan diezatenak.

        Txilibitua otsankidan jarri zutenetik amar urte baño lenago asi ziraden, soñu zarrak eskatzen zituzten dantzariai, plaza agirikoan, lotsagabekeriak ausardia aundiarekin esaten.

        Orain dalarik 34 urte gutxi gora bera. Done Bartolome egun batez, Ibarreko plazan zer gertatu izan zan dantzari jakinti batekin danbolin otsankidariaren artean, azaldu bear dizutet, jakin dezazuten zein kaltarkitsuak ditugun soñu berri jotzalle oek.

        Arratsalde jostati artan, D. Mateo de Gurutzeta erri bereko alkate arkitzen zala, atera zuen gizon dantza aundientsu bat, D. Martin Mendizabal. Belaunzako alkateak, urte guzietan oitura bera duten bezala.

        Mendizabal au izanik dantzari egokia eta soñu zarrak txit ongi zekizkiena, esan izan zion, arako, Ilario danbolin txintxarri aundi aundiakiko ari, jo zegiola San Sebastianen izenarekin deitzen dan soñu zar pozkidatsu ura. Eranzun zion, plaza betean, danbolin poztu onek ezik, etzala sasi danboliña ura artzai soñua jotzeko, ez bada, berak ateratako berri, iñork ere lenago enzun gabekoak, eta dantzatzea zeukala, ark jotzen ziozkanetan.

        Ainbesterañoko lotsa eta atsekabea artu zituen gizon prestu ark, ezen etzuen dantzatu nai izan batere.

        Ibarreko alkate jaunak, danboliñari deiturik, agindu zion jo zezala dantzariak eskatzen zion soñu erriaren berekia, baña etzion nai izan obeditu, ausardiarekin eranzuten ziolarik lenago autatuko zuela presoindegira edo karzelara joatea, ezen ez soñu zarrik jotzea; eta baldin Jaungoikoak ematen bazion ogei urte bizia, artetsi edo logratuko zebala, soñu zar guziak, txit arras, sekula betiko, galtzea.

        Ibarreko alkate jauna izanik ain gizon prestua, eta zenzutsua, esan izan zion ezik, nere erriko Done godartari edo Santu patroiaren egun pozkarriari begiraturik, ez det nai egin zurekin, bear nukeana: eta joan zakizkit berel bereala nere plazatik, zure txilibitu, arratz eta soñu berriakin.

        Esan ta egin. danbolin arrotu au biraldurik, erakarri zuen Juan Inazio danboliña Tolosatik, zeñaren soñu gozo erritarkietan jostaldiatu ziraden naikidara.

        Beste aldia batez geiago egin nai izandu zuen llario danbolin sonatu ark, Done Juan goiz batez Tolosan.

        Erri leñargiti onek, bere Done godartanaren egun otsandiko artan, urte guzietan egin oi du, Gipuzkoatarren ondragarri beti izan ta izango dan pordon dantza gogoangarria. Arako, Vizconde de Anai, Naparroako Eronde edo Gobernadorea, 1321 garren urtean bere indar guziakin Gipuzkoa txit arras soilldutzeko asmoa arturik etorri zanean, Gil Lopez de Oñez gure erritarrak, bere anaia maiteakin Beotibarra irtenik, guzia urraturik, zatiturik, laisterka eta arin aski biraldu izan zuen batalla sonatu aren oroitzapenerako.

        Pordon dantza gogoangarri onek izanik, lendabiziko jaiotzatik, soñu bere bereki gozoak eta txit ezagunak, Ilario danboliñak jo nai izan ziezten dantzariai, berak ateratako berri berriak. An ziran ikustekoak, danboliña, eta dantzariak: ark ez nai jo soñu zarrik, eta oek berrietan dantzatu nai ez. Geroenean beartu ziraden dantzariak, alkate jaunari deitzea, eta onek, bere asaba maitagarrien oitura oneskiak gordakaiatu nai zituen Gipuzkoatar prestu jakintsunak bezala, agindu zion danboliñari, jo zitzala ordu onarekin arentzat pordon dantzak, ainbeste urteren buruan beretzako ezagutzen zituen soñu garbiak. Miniztatu edo reprenditu ere zuen gogorkiro, begira zuela urreneko aldian Gipuzkoako dantza motai soñu berenkiak baizik jotzeko asmorik artzen bazuen.

        Danboliñ aundi oetako bati aditu izan diot neronek, naiago lukeala makillazoak artzen egon, ezen ez, ezpata dantzaren sorñua jo. Dakigularik bada ziertoro, soñu pozkidatsu gozo au edozein denboraz danboliñak jotzean, ez dala gelditzen gure errian, ez zarrik eta ez gazterik, ez txikirik eta ez aundirik, ez okerrik eta ez zuzenik, leioraño bederik irten gabe, beraren bitartez argitaratu oi diraden berri onak enzutera (au da, dantzaririk ez danean), ez da mingarria Gipuzkoatarrentzat dollorkeri txar oek aditzea, norgandik eta erri bereko danboliñetatik? Uste det dala mingarri ez ezik, txit iraingarri ere.

        Ez da txit egun asko enzuten niotela, irurogei ta amabina urtetan igarorik arkitzen diraden bi gizon prestu, dantzari, jakintsunai, zeña diraden Jose Domingo Bera Berako, eta Vicente Masu Martiñeko, beiñ batez zer gertatu zitzaien Errenteriako plazan, danbolin otsankidariakin:

        Erri leñargiti artako alkate jaunak, diakinde edo funzio egun otsaundiko batean, bere plaza ondratzeko deitu omen zituen dantzari jakinti oek, gizon dantza beakurtsu bat egitera. Bada, esan al guzien gañeko atseginarekin joan baziran ere beren gaitasunak agertzera, laster biurtu omen zitzaien pozkida ornitua atsekabe minkaitzera, zergatik danboliñak etziozkaten jo nai soñu zarrak: ez etzekitzaten bearrez, bañan bai, jotzea ez ezik beren izen ondrosoa aditzea ere txit iguñ aundia zutelako.

        Gizon prestu jostati oek arkitzen baziran ere, denbora berean dantzarako sasoirik onenean, bertatik artu omen zuten asmo txit irmoa, geiagoren geiago, danbolin otsankidarien soñuetan ez dantzatzeko. Baita gordakaitu ere zuzenkiro beren naidarra edo determinazioa.

        Beiñ baño geiagotan esan izan dirate, ala dantzari jakintsun oek, nola beren kideko askok, gaurko egunean ere, baldin eta enzungo balituzketeke gazte denborako soñuak, irtengo lirakeala dantzatzera.

        Luzatuko nuke geiegi, azaltzen ari bear banu danboliñ otsankidariak, ogei eta amar urte onetan, Gipuzkoako dantzari prestu jakintsunai plaza agirikoetan egin diezaten ixeka eta urruña guziak. Beragatik lajatzen diot ezarri dituranakin; baita ere uste deralako, badiradela aski, gizon sentigarri guzien ezagunderako.

        Zeiñ gizon izango da bada aiñ sorra eta ezjakiña, argiro ezagurik nabaro aitortuko ez duena, Gipuzkoako dantza oniritziak eta dantzari pozkarriak, danboliñetatik galdu diradena?

        Gauza jakiña eta txit segurua da, baldin danboliñak ikasi eta jo izan balituzte soñu erriaren berekiak, lenagokoak bezala, gizon sasoiekoak dantzatzeari utziko etziotena. Baita ere egia da argiro, oek dantzatu izan balira, ondorengoak bere bat ikasiko zutena. Baña naikidako soñu erritarkiak enzuten etzituztelako engurruturik lajatu zioten dantzatzeari aiek; eta oek ez dute ikasi izan zortzikoa zeiñ oñekin asi ere.

        Egia ziertoro au billakindutzeko ez dezute bide zuzenagorik eta seguroagorik, danbolin zar banaka batzuek dauden errietara begiratzea baño, non ikusiko dituzuten dantzari egokiak eta anitz; baña ez, otsankidari aundi aundiak soñulari dauzkatenetan, bat bakarra ere.

        Baldin nai badituzute arkitu dantzari ederrak, zoazte Andoaña, Zaldibiara, eta Idiazabala, zeñetan gordakaiatzen diraden oraindik, lenagoko danbolin eskola gabeko aietakoak.

        Andoañen aski dituzte zortzi egun, gain gañeko brokel dantzari aldia bi ateratzeko; baña beste edozein erritan, dantzariak ongi ikasiak egon arren, bear dituzte ainbeste edo geiago, danbolin otsankidari aundi obei soñua nola jo erakutsiko bazaie. Eta ez dakit ala ere bezikairik edo papelik aurkezean ez dutela, joko ote lituzketekean utsaldia gabetanik. Guziaz ere, ez dira lotsatuko eguneko iru ezkutu, eta biderako zaldi zerralkikoa eskatzeaz.

        Oraintxe dirade bost urte Andoaingo plazan ikasi nuela erri bereko seme D. Domingo Ubillos, lenago izendurik daukadana, irurogei ta amairu urterekin dantza beakurtsu bat egiten, bere tokiko danboliñaren soñuan, zeñari begira pozkida ornitu batekin ikusle guziok egon giñaden. Zein gutxi dantzara irtengo zan gizon maitagarri au, oraingo danboliñen soñu berri berritxuetan!

        Gipuzkoan badira, gaurko egunean ere, gizon zar, prestu, jostati anitz, dantzara irtengo lirakeanak, baldin beren sorterriko soñu gozo gogoangarriak nork jo baluketeke.

Danboliñak besoan darabillen arratza,
zertarako ipiñia duen

        Lenago ere esanik daukadan bezala, danboliñaren izena dator besoan darabillen arratzetik, eta ez txilibitutik. Zein eta anziñakoa dan txilibitua are lenagokoa da danboliña edo arratza, zeñaren ots erakidatuan, aboz itz neurtuak kantatzen zituztela, dantzatu oi ziraden gure asaba maitagarri anziña anziñako aiek.

        Lendabiziko dantza asmatu zuten euskaldun zenzutsu gure aurrenengo aietatik, txilibitua etsankidan jarri zuten arterañoko danbolin guziak, jo oi zuten beti arratza, gisa batera; zeñaren otsetik ezagutzen ziraden euskaldunen eginbide agiriko guziak, ain zuzenki eta argiro, nola gudari samalda batek atabalarenetik ezagutzen dituen bere eginkariak. Arratzaren otsetik ezagutu oi genduen, batzartar jaunak, Elizara, Erriko etxera, edo beste edozein lekutara, danboliñak laguntzen zituztenean. Arratzaren otsetik Donesoaita edo prozesioa zebillenean. Arratzaren otsetik ezkonzaleai laguntzean. Arratzaren otsetik emakume lotsa galdutakoak erritik kanpora botatzean. Arratzaren otsetik gizon dantza. Arratzaren otsetik beste dantza mota, izendaturik dauzkaran guziak; eta azkenik, arratzaren otsetik ezagutu oi genduen, dantzak zer egoitzatan arkitzen ziraden; baita ere, dantzariak noiz uts egiten zuten.

        Bakar bakarrik bi gauzatan gordakaiatzen dute gaurko eguneko danboliñak, arratzaren joera txit premiazko, eta guziz ezagun au, zeña diraden gizon dantzaren asiera, eta idien irtenera. Beste gañerako guziak galdu dituzte arras, eta txit asko oi derizkiot nola ez dituzten aienatu oek biak ere.

        Urteak dirade oarketu ninzala, danbolin otsankidari oek, arratzaren joera ezagunak piskaka piskaka galduaz zeramazkitena, eta beraren bitartez dantzariak naspillatzen diradena.

        Nere artean seguru arkitzen baninzan ere, txit kaltarkitsua zala dantzarientzako arratzaren joera modako au, nola ez naizan otsankidari edo musikoa, uste izaten nuen ezik, berari erakidatuko zitzaiola gisa artan jotzea. Beragatik, txakurraren langinzan asi zan astoarena gertatu etzekidan, ez ninzan leiatutzen, alik eta D. Pedro Albeniz, Uri leial onetako batostari edo organista jakinsunak, bein batez esan ziran arteraño ezik, danboliñak, arratzaren otsarekin galkitatzen zituztela gure erriko soñu guziak; zeñak galde egin ziran, lenagokoak zer modutan jo oi zuten, eta adierazo nionean, segurutu baitziran, egokiago zala askoz ere lenagokoena, oraingoenaren aldean.

        Gizon zenzutsu onek ainbesterañoko naikida eta atsegiña artu izan die soñu zar gogoangarriai ezik, guzi guziak itzkribatu ditu nik kantatuaz, bere jakiunderako. Eta ala, Eguberri egunetik asi eta Iru Erregena artean, urte guzietan jotzen ditu Elizan, euskaldunen soñu gozo anzina anziñako oek; eta berak enzutera joan gabe, txit gutxi gelditzen da Uri leñargiti onetan.

        Soñuai, berak jotzeko pozkida artu ez ezen, jarri diezte azkenik, marka txit argiak eta ezagunak, lenagoko danboliñak nola jo oi zuten beretan arratza. Nola adierazo dizutedan gizon maitagarri onek zenbaterañoko naitasuna dioten bere erriko soñu zar gogoangarriai, ezin nezake utzi esan gabetanik, D. Manuel Larrarte, Hernaniko batostari edo organistak egin dizkidan laguntza aundiak, musikari itz neurtuak ezarten. Egiazko euskaldun argi eta garbi onek, esan al guzien gañeko nekeak arturik, ifini dizkit nere atsegiñera, itz neurtu edo bersoak musikarekin batean. Zeiñ eta pozkidatu nauen eginbide prestu onekin, are geiago naidartu nau bere jaioterriko dantza mota guziaz ongi kargu eginik, bere seme oneskiari erakusierazo dizkidalako, zeñak dantzatzen dituen gain gaiñeko mallan.

        Ikusirik bada, arratzaren otsa dantzarientzako dala ain gidari zuzena eta premiazkoa, nola dan gudari samaldaentzat atabalarena, ez da mingarri geren erriko danboliñak guzia galkitaturik, arras aienatu bearra? Zertarako ditu bada danboliñak ipiñiak, besoan darabillen arratza, eta eskuko makillatxoa? Ez txuti txuti au, kasketak ematen dionetan baizik ura jo gabe erabilteko, ez bada txilibiarekin jotzen dituen soñuen puntuak, utsaldiarik gabetanik zuzenkiro danzariari adierazteko. Naiago du bada dantzariak, txilibituari danboliñak geldi une bat eragitea, ezen ez, arratzaren kolperik txikiena ere uztea.

        Izan al ditezkean otsakindari edo musikorik jakintsuenak, eta beren denbora guzian soñu jotzen eta kantatzen beti alkarrekin dabilzanak, ez dituzute ikusten Elizaetan, biltokietan, eta gañerako lekuetan soñua jo edo kantatu bear dutenean, nola beren arteko maisua ari zaioten eskuarekin edo oñarekin puntuak adierazotzen, guziak bat batean eta berdin berdin jo dezaten? Baldin otsankidari gain gañeko oek alkarrekin lendanaz ikasirik dauzkaten soñuak jotzeko denboran, ain premiazkoa badute adierazotzea puntu batetik besterañoko bide labur artan okertu ez ditezen, zenbat eta zenbatez bearrago ez dute, otsankidaren berrik azaletik bedere ez duten dantzariak, zortziko osoan, arratzaren otsarekin beren puntu guziak argiro enzun eragitea?

        Izkribu bat izan arren arki al ditekean letrarik ederrenarekin egiña, baldin ipinten ez bazaizka, berari erakidatzen zaion bezela, toki premiazkoetan, ziboista, ziboilla, asmate, eta itamakoak, edo puntu, koma, admirazio, eta interrogazioak, baizikan, edozein lekutan eta txit bakan, zer irudingo du ezkribu ark? Ez besterik, ez bada tortika pilla bat ain zalagardatua, naspillatua, eta galkitatua, nola bere kirats eta marraskarekin nazkaturik, iguñduko lituzkean, ala esaleak, nola enzunleak. Eta baldin izkribu bera gertatzen bada suertez, enzunleak beñere aditu gabeko itzkunzan ezarria, zer serbitzatuko du obei irakurteak? Ainbeste, eta ez geiago batere, nola euskaldunak euskaraz japontarrai itz egitea. Au berbera gertatzen da bada, gaurko egunean, danbolin otsankidariakin, Gipuzkoako dantzarien artean, zergatik jotzen dituzten aek, beñere oek enzun gabeko soñuak txilibituarekin, eta arratza, kasketan ematen diotenean baizik ez. Gaitz erdi litzake bada joko balute au, lenagokoak bezala, soñuaren denbora jakin seguruetan.

        Soñuen ziboista, ziboilla, asmate, eta itamakoak ezin adierazo ditzake txilibituak, bañan bai arratzak, artarako jarria dan bezala. Txilibituari eragiten diozkaten arrigarrizko gauza aundi aundi oriek dirade fusak semi fusak, eskala diatonikoak, trinaduak... Eta oetako edozein utziagatik, edo bat bakarra ere naiz egin ez, dantzariari etzdio ansi, baldin aiek bear bezala eta zuzenkiro arratzaren otsarekin adierazotzen bazaiozka: baña, noiz eta eragiten diozkaten txilibituari gauzarik geienak, orduan ta daukate arratza ixilena, naiz dantzaria ibilli deriela, non ta nola ez dakiela.

        Lenagoko danboliñen soñuetan zebillen dantzaria, ain aixa ta beldur gutxirekin dantzatu oi zan, nola egunazko argian bere etxeko zurubi edo eskallaraetan gora ta beera igarotzen zan; baña oraingoenetan ibilli bear du, gabaz mendi arrotz batean bide zuzenak galdurik, noiz baña noiz, aitza beera amilduta, lepo ezurra ausiko ote duen beldurraz perill urkoan dabillena bezala. Gipuzkoa leñargiti onetan izango gerade gaurko egunean eun ta amar milla biztanle, gutxi gora beera, eta oetatik, ote dira milla, otsankida edo musika zer dan ere dakitenak? Ez det uste arkituko lirakeala bosteun ere. Beraz, bosteun obei atsegin ematen zaiotelako, edo millari, bear dirade atsekabetu beste eun ta ogei eta bederatzi millak? Ez derizkiot dala txit bidezkoa, beren neke izerdiarekin bazkatzen duten danboliñak, atsekabe ain mingarrizkoak ematea, jendella prestu jostati pozkidatsuan.

        Zer galduko litzaioketeke danbolin otsakindari aundi obei, eta beren soñu berrien maitatzalleai, anaia nekatzalle jostatiai beren naikidako soñu erritarkiak jotzearekin? Batere ez.

        Ez det esaten nik, soñu berrien zale diradenai berak ez jotzeko: bañan bai, anziña anziñako gogoangarri aiek maite dituztenai, beren atsegiña eta pozkida betea emateko. Bere langintzarekin bizimodua sortu bear duen edozeñek du, txit premiazkoa, bezero guziai naikida ematea.

        Dendalari batek aiñ atsegin aundiarekin egingo diozka baserritar bati, zaraula motzakin longariña luzea, nola uritarrari praka luzeakin kasaka laburra. Edo benturaz goalsuago ari, oni baño; zergatik dakien errazago naikidatuko duena bata, ezen ez bestea.

        Berebat egin bear luketeke danboliñak ere, baña derizkiot, uste dutela ezik, iraingarriren batzuek diradela beren jaioterriko dantza oniritziak, eta argatik lotsatzen dirala oen soñu gozo gogoangarriak jotzea. Ha ezjakin gizagaxoak! Zuek eta zuen lagun, soñu ta dantza arrotzak maite dituzuten guziak eztanda lear gaizto badagizute ere, euskaldunen dantza ondrosoak beti izan ta izango dirade, gizon sentigarri guzien begietan onesbedatuak, eta egokintsuak edo filosofikoak; zergatik arkitzen zaiezten berai senaera edo signifikazio miraritsuak, zein bere tokietan ikusiko dituzuten bezala.

        Ez dezazutela uste izan txantxetan ere, orrako, gabaz gela itxietan egiten dituzten dantza nazkagarri erbesteetako oriek, geiagokoren batzuek diradela ez ezik, alderatzen zaiozkatenik ere, egunaz plaza agirikoetan egiten diraden gure errikoai.

        Enzun ezazute bada nola mintzo diraden dantzen gañean itz egin izan duten gizon jakintsunak:

        Espartanoen artean dantza, etzan bakarrik gudaren ekanza, baizikan baita ere beren aurreragokoen kondaira edo historiarena, diruditenez aldekoi miraritsu, zeñarekin señalatzen zituzten, gertaera igarotakoak. Erasotzen zioten etsaiari martxa eraenduakin txilibituko soñuaren puntuan, denbora artan gudaren oslankai bakarra, eta au zan, samalda eta lerroak gorde eragiteko, ezkutuko gauza bat. Thuaides, Xenophon, Pausan, Titoliv, Plutarc, Justin, eta besteak.

        Bekaldu bedi anziñako dantza oen alaitasun gudati errutsua eta adieragarria, gure egunetako oker dantza geza, tximuotaska, nazkagarri, ezer ere ez esan, eta ez senaeratzen ez dutenakin, eta ikusiko da denbora batzuetatik besteetarako usarioen banaita. Oker dantzaren izena bera dago esanaz dala dantza bat anziñako dantzaen kontrakoa; baña ain prestueza eta farragarria ezik, zeñean nagoen ziertoro, baldin ikusiko baluke sortaldetar batek lendabiziko aldian dantzatzen Europako oker dantza bat, ezin eukidatuko lukeala farra, uste izanik ezen, ero biurtu diradela guziak, mugitzen ikustean denbora eta puntu batean lanibesko tximuak bezala, eta batez ere, lotsagabekeriazko deadarrak eta garraxiak enzutean, zeñarekin marrankatzen dan otsankidari gizagaxoa, oarketzeko oker dantzariai, osekitu bear duten irudira. Bere bat esan diteke baltsarentzako, orrako dantza orain ogei eta bost urte Madrill diagetu oi zana algaraz farra egitera, Gortearen aldameneko landatxetan suizoak eta suizak ikustean ematen aize errota batek baño jira ta iraulketa geiago, buru kaskoak ongi berotutakoan. Esan beza ordu onean Ekabildari sonatu Mr. Marcel dantzari ospakoi Paristarrak, beraren eunkiak etzuela banernetu iru gizon aundi baizik: bera, Voltaire, eta Federiko bigarrena. Iztaundu beza gelditu gabe Eronde edo gobiernoen kontra etzutela saristatzen beraren trebandea argitaratzen ari dan distiazioaren arauz; eta irozotu bitez nai duten bezala otsakinda eta dantza berrien maitatzailleak, gure egunetako oker dantza eta balsetan naikidatzen dala beingoan benturaz atsegiña, jakindea, eta egin naia; nik irozotuko det beti, orrelako dantzak ezin emango diezatela era gerokoai gure argidorearen iduririk onena zati onetan.

        Ez dezatela bada uste izan, balsakin oker dantzaen maitatzalleak, beretan arkitzen dala gauza obetandezkorik, eta senaera oneskirik; ez bada, nazkagarrizko palaku itxusi, loitsuak, zeñean ezin legokean berai begira, lotsaturik txit damurriatu gabe. Bañan bai anziña anziñako eta are lendabiziko etorki doatsuak asmatutako gure dantza oniritzietan billatzen diradena, guztiz gauza aundi, miraritsu, baliosoak, beren senaera egiazkoakin adierazotzen dizkiguten bezala, zuzenki eta argiro, gure asaba maitagarriak egindako azaña aundi anitz, eta jostaketa pozkarri gaitzik gabekoak.

        Zergatik lotsatu bear dute bada oraingo gazteak, beren jaioterriko dantza ain miraritsu oniritziak egitea, eta bere bat danboliñak oen soñu berenki gozo gogoangarriak jotzea? Suertez ere ote datorkiote kalte gaiztorik, edo irain aundirik, dantza ondrosoetan ibiltetik, eta soñu onesbedatuak jotzetik? Ez det uste nik. Eta berak baldin baderizkiote baietz, aitor dezaketeke argiroki, euskaldunen odol garbitik sortargituak ez diradena.

        Egia da, txit gutxi diradena Gipuzkoan, beren jaioterriko dantza oneskien zale ez diradenak; baita ere ziertoroa da, gaurko eguneko danbolin otsankidari guzi guziak iguñ ezin geiagokoa dutena, soñu erritarkietara; eta beragatik, oek soñulari dauden errietan, gure dantza eta dantzariak atzeratu diradena, azkenengo mallara. Baña ez orrela, zorionean bizirik arkitzen diraden danbolin lenagoko aietako banaka batzuek daudenetan.

        Joan dan urteko Done Agustin bezperan, zoraturik egondu nintzan Done Teresako zelaiean, baserritar prestuak zerabilten pozkida gozoari begira. Igeldotik beren diruaren gostuz erakarritako sasi danbolin baten soñuan zortzigarren dantza zerabiltela, etxeratu ninzan. Eta sonaren sonako danboliñak dauzkaten erri aundietan, zortzi urte bear dira igaro, zortzi gizon dantza egiteko.

        Baldin baserritar jostati aiei biraldu izan balie Donostiako uri leñargitiak, bere danbolin bietatik onena doarik, seguru arkitzen naiz, zortzi dantza ez ezik, bat bakarra ere egingo etzutena. Zertan dagoela uste dezute bada, Igeldotik beren diruaren gostuz erakarritako danboliñ eskolatu gabekoarekin zortzi dantza egitea, eta doarikako otsankidan edo musiko jakintsunarekin, iñork ere dantzara ez irten nai izatea? Ez da txit jakinde aundien bearrik, au zertan dagoen ezagutzeko.

        Gaurko eguneko otsankidari edo musiko guzien eresia, eta griña da, eskolatu gabeko danboliñakin berak jotzen dituzten soñuai ixeka eta urruña egitea. Azkenik, beren ustez iraiñzat ipiñi diezate izengoitia, sasi danboliñena.

        Jakiñaren gañean egon ditezke bada, urrengorako, gisa onetako muxinkariak, ezen, sasiak eta mendiak, eta aiñ gutxi beretako biztanle prestuak, irañik ez dutela iñondik ere. Baita ere mendi eta sasietakoak beretako ekaiakin eginak diradena Uri aundiak, eta oetako gizon jakintsun eskolatuak diradena, ala nai ez badute ere, aien etorkiak. Ezaguturik aitortu ere bear dute, baldin zenzuren piskarik badute, Uri aundiak, eta beretan asmatzen dituzten ikusgarrizko gauza berri guziak diradela, denbora laburraren epean, galkitaturik, kiratsa dariotela, edozeiñ aize txarrek airean arturik txit aixa ezkutatzen dituenak, beñere eziñ agertu litezkean leize zulo ondorik gabekoetan. Baña, mendi eta sasiak beretan sortargituakin, izan ta izango ere diradela beti ta beti iraun ta iraungo dutenak eze eze, pizkor ta indartsu, beren sasoi sasoietan.

        Ixeka eta urruña baizik egiten etzaioten sasi danbolin oek dirade bada, anziña anziñako soñu gogoangarriak gordakaiatu dizkigutenak, millaka urteak igaro arren, zuzenki eta garbiro. Eta berriz, otsankidari sonatu jakintsun oriek, ogei ta amar urteren barrunen galdu dizkigutenak. Aurki esango dizutet zeiñ eta nola autatu, eta bitartean enzun ezazute zer esaten duen gure egunetako gizon jakintsun batek:

        Españian eta oraindik Frantzian ere naspillatzen dituzte banaitatu gabetanik otsankidarien izenarekin arte onetako obrak antolatzen dituzten ekabildariak, eta bakarrik adierakia, irakurten dutenak; ikusten dutelarik gai onetan lenengoa dala gizon jakinti bat, eta bigarrena ezage bat, eskola mutill baten antzekoa, zeiñak irakurten duen, irudin geiago edo gutxiagorekin, erakutsi dioten irakurtza.

        Baldin anziñako Espartarrak aienatu bazuten Timoteo, zergatik geiagotu zion bere turuntari laugarren otsgaia, galkitatu zedin beldurturik beren egunetako otsankida. Zer esango luketeke oraiñ ikusiko balute gure hipuiñ kanta, alkar soñu, eta ots elkargaetako iskanbilla naspillatua, zeñean iges egiñik, bide senzildetik tratatzen duten bakarrik ots lankaiak muntoitzea, eleak eta leleak zabaltzeko? Ez dakit noiz bukatuko ote dan endeglatzea munduaren lendabiziko adiñetik ez duena izan otsankidak beste beakarririk, ez bada itz neurtulariari enzutea, esanza aundiagoa, au da, itz egiten dan ari. Joan bear du berak aboskiari manupetua, onginaiak esaten dituen kantariaren laguntzalle bezala, eta ez beñere aurrenengo mugitzalle, itz neurtulariarekin kantari, otsankida antolatu duenaren burutazio itxura gabekoetara, menperatzen dituena bezala; zergatik eresiatua joaten dan biltokietara, enzutera ta ikustera bakarrik, itz neurtulariak maneratutako leku ta iruditegi otsankidaren gozatasun ta bizitasunarekiñ esaten diradenak, eta ez aditzera oslankai multsu naspillatu bat, itzkirarekin lagundua, zeña, esangia gaztelarrarekiñ itzegiten dala derizkion bridak ganbiatzea. Emendik da orrako otsankida berri, zeñaren geiti aundi, eta Europakoen galgarri, azaldu diraden estalpetzalle portitzak; ez da geiagokoa gure egunetan, ez bada gabilla bat, okasta eta ots dunbotsuena , oniritzitzeko edo obekiago llilluratzeko, belarriak, korderik txikiena ere esnatzen ez dutelarik biotz ukitzeetan. Ongi da sortaldeko dierria edo nazioren batzuek naikidatu ditezen, orrako kakarazazko burutazio otsankidarenaz, ez itz neurtu eta ez izkira antolatuak; zergatik beren itzkuntza garrazak, otskide berriztu eta geibe-txi edo silaba latzakin betetakoak egiten diezatelak benturaz eranpegarriago bakarrik otsankida lanibeskoa, ezen ez itzkirarekin; baña eguerdi aldeko dierria Europakoak etartu dezatela moda au izaeraren aiñ kontrakoa, dituztelarik izkera batzuek aiñ leñargitiak, ots errutsuak eta aboidarrez beteak, beren biotz ukitze guziak azaldutzeko, da gauza bat barkaziorik onkai ez duena. Aitortu dezagun bada otsankida arkitzen dana gaur, galkitaren mallarik goienengoan.

        D. Preciso, segidilla ta otsaldi Españarren bilgoa, Madrillen moldizkiratua 1802 garren urtean.

        Nork aitortu bear ez du bada, atsegiñ geiagorekin entzuten dana askoz ere, itz neurtu gozatsuakiko kanta, ezen ez gabekoa? Eta, zeñek ukatuko du, aste guzian kanpoko sokillakin borroka jardundako nekatzallea, igandean plaza agirikora jostaldiatzera dijoanean, danboliñaren txilibituko osekitze edo ejekuzio aundi aundi aiek enzuteagatik joaten ez dana, baizikan bere erriko soñu leun gozo, garbi, biotza ukitzen dioten, itz neurtuakikoak?

        Izanik bada egia ziertoro au aiñ argia, non gizon jakinti guziak aitortzen duten, eta ukatuko debanik ezin izan litekean iñor ere, ez da mingarri, orrako, badakitela dana eta datakean guzia uste duten danboliñ aundi nai oriek, itz neurtuakiko soñu bat bakarra ere ez jo nai izatea? Ez jauna eranzungo dute ezjakin puztu oek; ezta otsankidari edo musikoaren ondra, anziñako soñu leun erraz aiek jotzea, baizikan «eskala diatonikoak», «trinaduak»... dituztenak.

        Zein gutxi egin oi zien ixeka ta urruñarik soñu zarrai, Vicente danboliñ gogoangarriak, oraingo otsankidari antustez amildutako obek ainbatekoa edo geiagokoa bazan ere. Gipuzkoatarren biotzetan sekula betiko ongi ilzaturik gelditu zan danboliñ guzien maisu onek, etzuen iñork esan bearrik soñu zar erritarkiak jotzeko, zeñak berriztu oi zituen, bere kabuz, txit sarritan plaza agirikoan, pozkidatzen zituelarik naikidara, ala dantzariak, nola enzunleak.

        Edozein erri txikitara deitzen bazuten bertako danboliñ eskolatu gabekoarekin batean soñu jotzera, aiñ goaltsu joango zan, eta aiñ egoki joko zuen berarekin, nola otsankidaririk onenarekin. Nor ausartatu, odei guzien gañera igorik dabiltzan gaurko eguneko danboliñai esatea, sasi danboliñaren batean soñua jotzeko? Atzera adi mutil, erori eta zati ez adin.

        Sasi danboliñarekin batean ez ezik, berak bakarrik ere soñu jotzera erri txikietara joatea, iraintzat daukate oraingo danboliñ otsankidariak; zergatik beretako Alkateak baño goiagoan daudela uste duten, eta ez dakit uririk aundienetakoen ere, txit urruti ote dabilzan. Ainbesteraño igorik arkitzen dirade ezik, ez dute nai danboliñaren izenarekin iñork deitu diezaten ere, ez bada, «primer silbo», «segundo», «músico mayor», eta onelakoakin. Esan al guzien gañeko iguña diote Danboliñaren izenari, eta besoan darabilten arratzari. Oen pozkidarik aundiena da, arratzaren ordean ttuñttunarekin soñua joatea, eta, zergatik ori? Ez bestegatik, ez bada, gabaz gela itxietan egiten dituzten erbesteetako dantza mota nazkagarrietara, berekin soñu jotzera aundimeniskak deitzen dituztelako, eta nekatzalleai arratzarekin plaza agirikoetan jo bearra izaten dutelako. Emendik datorkiote bada danboliñaren izenarekin, arratz, eta soñu erritarkietara duten iguñ portitza; baita ttuñttunarekin, dantza arrotz, eta beren soñu berri berritxu zalagartatuetara daukaten naikida irazekia ere. Beragatik, oberena litzakeala derizkiot nik, ttuñttuñ boliñen izen berri egokintsua, eta beren naikidakoa emanik, lajatu obei gabazko dantzari arrotzentzako soñulari, eta egunazko erritarkientzat, egiazko danboliñak ipintzea, soñu eta dantzak sortargitu ziradenetik oraindaño ezagutu diraden bezala.

        Danbolin otsankidari oek izanik ain aundikoiak, guztiz miretsitzen naiz nola lotsatzen ez diraden plaza agirikoan ainbeste ume zirtzillen tartean, orrako, txit maite duten fandango soñu, ez asierarik, ez erdirik, eta ez bukaerarik ezagutzen etzaiona joaz egotea, Gaztelako itxu gaita zamora jotzalleak ardandegi zuloetan ari oi diraden bezala, batetik bultza, bestetik erkoro, beren oslankaiak asko aldiz eskuetatik botatzen diezatela. Ez dute iñork esan bearrik soñu arrotz naspillatu au jotzeko, zergatik beren naikidakoa duten, txilibituari berritxukeriak eragiteko.

        Nere gazte denboran, Gipuzkoako plaza beakurtsuetan debekatua oi zan, dantza arrotz, mugira itxusiakiko au egitea, baita beraren soñu zalagardatu nazkagarria jotzea ere; baña gaurko egunean, zortziko gozo erritarkiak ixekaz aienaturik, bera darabilte gora ta beera, aurrera ta atzera, erdira ta bazterrera, gauza oneskiren bat baliz bezala palakatuaz.

        Aditu det Ondarribiako alkate jaunak eragotzi diola bere erriko danboliñari, soñu arrotz iraingarri au jotzea. Ojala euskaldun garbi maitagarri au, Gipuzkoako bere anaia prestu guziak irudikatuko balute! Egun oetaraño aiñ iguñdua ezagutu det nik dantza lotsagarri au ezik, illun alderontz irten oi ziraden berera, bakar bakarrik, arako txermen saltzalle, masdun, erroskillari, eta lotsa galdurikako neska zatar gizonkoiak; zeñean, guztiz iraiñ aundia eta gaiztoa zan, oen laguntzalle ateratzen ziraden mutillentzako. Erakutsi bear dizutet bada dantza zikiñ au nondik eta nola etorria dan Españiara:

        Siria ta Egiptoko bidajari egokintsu edo Filosofo batek bigarren tomoan 39 garren berezindean esaten du ezik, sorterritarren artean ez dala dantza gudaren idurinza griegoen tartean bezala, ez eta ere biriakide bat, gure artean bezalako egikeda, eta mugida oniritziak dituena, baizikan aurketzalle bat amodioaren lotsagabekeriarik ausartatuena; zeñean dantza au Cartagotik Erromara eramanik berri txarreztatu zuen dieronde edo republikako usarioen erortea, eta azkenean Arabeak iraunkidatu zuten Españian fandangoaren izenaren azpian.

        Baderizkiot bada, eman dizuterala argibiderik aski, gure dantza oniritziak beren soñu gogoangarriakin, erbesteetako zerrenda orien aldean geiagokoak diradena askoz ere ezaguturik, beretara naitasuna artuta, aspaldian baño maitaroago plaza agirikoetan egurastutzeko. Baita billakindetu ere zuzenkiro, danbolin otsankidarietatik etorri dana beren galkera mingarrizkoa. Eman nai dizutet orain, osakai edo erremedio txit eragille beardanezkoa eta guziz merkea, lenagoko beren osasun onean jarririk, birjaiotu ta pizkorturik, edertu eta galantu ditzatzuten, gizon jakintsun guzien begietan oneskidatuak diraden, zuen ta nere sorterriko jostaketa pozkarri, ondroso, gogoangarriak, eta ondorean ezarriko dizkitzutet, utsaldiarik gabe dantzatzeko irakaste edo instrukzioak, bat banaka, zein bere tokietan.

Gipuzkoako dantza oniritziak
beren soñu gogoangarriakin lenagoko osasunera
ekartzeko osakai edo erremedioa

        Gaurko egunean Gipuzkoan alkate arkitzen zeraten gizon prestuak, eta aurrera izaten diraden guziak, errazkiro egin bear dezutena da, baldin zuen erriko oitura oneskiak maite badituzute, eta ansiatzen badezute berak gordakaiatzera, danboliñ otsakindariai ez plazarik ematea, alik eta ikasi ditzaten artean ongi, gure soñu mota anziñako banaita ezagun guzi guziak; eta jo erazi berak, batzartar jaunai laguntzean, prozesioetan alborak ematean, zezen jostaetan, plazara irtetean, soñu jotzen asitze guzietan, eta ogei ta amasei dantza gisa emen ezarri dituran Gipuzkoatarrenetan.

        Eginbide agiriko erritarki oezaz gañera ere, izango dute berdin denbora eta tokirik aski, beren txilibituko jakinduria arrigarriak agertzeko, soñu berri arrotzak joaz.

        Jai arratsalde guzietan bear zaiote plaza agirikoan jo erazi, gizon dantza beakurtsu baten soñua osotoro, asieratik bukaeraraño, soñu zar gogoangarri aietako bat edo birekin, obetandezagoa izan derin. Urte guzietan, bear dituzte plaza agirikoan jo: Gorputz egunean, ezpata dantzarien soñua eta erreberenzia; Done Juanez, pordon dantzariena; errietako Done godartarien egunetan, brokel dantzariena; Eguberriz, billanzikoa; Urte berri egunean, txipiritona; Ostegun gizenez, jorrai dantzariena; Zalduiñatez, azeri dantzarena; eta Astearteiñatez, txakolin.

        Alkate egiten danak zigorra bere eskura artzen duenetik zortzi egun barru, bear du danboliña billarsi edo examina erazi, soñu zarrak aztu ote zaiozkan edo ez; eta billatzen bazaio utsaldiarik, bear dio gutxitu alogeratik, derizkion muskilla edo multatxo bat.

        Izendatu dituran eginbide agiriko guzietan, eta dantza mota erritarkietan, jo erazo bear zaio arratza lenagoko danboliñen modura, naiz ez degiola ukitu ere gañerako soñu eta tokietan.

        Erri txikietan, premiazkoa dute txit, lenago oi zituzten bezalako danbolin beren eder etsiz ikasitakoak, ipintzea: batetik, otsankidari aundi oek eskatzen duten alogerarik ezin eman dezaketekeelako, eta bestetik, umillagoak diradelako, agintzen zaioten soñu motak jotzeko.

        Ogei eta sei erritaraño kontatzen ditut Gipuzkoan, neronek danboliñakin ezagutuak, gaur gabe daudenak, eta izateko ere uste aundirik ez daukatenak; zergatik ordean? Ez bestegatik, ez bada, otsankida edo musika ez dakien bat txilibituarekin soñu jotzen ikusi orduko, nonnai, ixeka ta urruña baizik egiten ez dioten, aundi ustez betetako guziak. Zer bada, premiazkoa da guziak otsankidariak izatea? Eta Suertez ere, Gipuzkoako dantza ta dantzariak aurrerapenik badute danbolin otsankidariak agertuaz? Biotza erdiratzen zait negarrez, izena enzutearekin bakarrik ordean, zergatik ekusten deran argiroki, berak galdu dizkigutena jostaketa ondroso, maitagarri, agiriko guziak.

        Non dira, arako, erromeriaz erromeri, jostallurik jostallu, zezenik zezen ibilli oi ziraden arzai-mutil gazte, guri, galant, txilibitulari eta bolingozo jotzalle pozkarri aiek? Suertez ere ikusten dezute, gaurko egunean, biltoki pozkidatsuetan soñulari erritarkide aietakorik iñor? Zer egin zuten bada, edo zergatik ez dira lenago bezala agertzen? Baldin ezpadakizute, nik azalduko dizutet zer egin zuten, baita zergatik ez diran agertzen ere.

        Mutil gazte jostati oek diakinde edo funzio agirikoetan, eta batez ere zezen illtzekoetan, barrera gañetan oslankai erriaren bereki pozkarriak joaz egotea, danbolin otsankidariak ezin eranpeturik debekatu izan diezatelako, alkatez, txilibituetako berritxukeri aundi ugariak agertzeagatik. Gipuzkoatarrentzat guztiz mingarria dan bidegabekeri au egia ziertoroa dana jakin dezazuten, nai dizutet izendatu non ta nola ikusi izan nuen gertaera kaltarkitsu bera.

        Oraiñ ogei ta lau urte Tolosako erri leñargitiak zezen iltzekoakin ospatu zituen jostallu aundi aietan, bertan errejidore arkitzen zan D. Geronimo de Cincunegui Korrejimentuko naskarri edo eskribaua ikusi nuen, baita nik bezala beste askok ere, nola Erriko etxeko barandatik eskuan zeukan makillarekin ari zan, azpiragoko barreran bolingozo jotzen zeuden mutil gazte jostatiak zatitzen, lenago ixiltzeko berak agindu arren obeditu nai etziotelako. Aserratu zitzaien bolingozo jotzalleai, eta alkate jaunak esan izan zien emekitxo ezik, danbolin otsankidariak etzutela nai jo soñurik, aiek ixill eragiten ez baziran: beragatik, egin zegiotela atsegin ixiltzeaz; zeñari obeditu zioten, Cincuneguiri baño umilkiroago, eta gelditu ziraden guztiz lotsa aundiarekin, eta txit damurriaturik, urreneko aldian oslankai pozkarri erriaren bere berekiakin jostalluetara joateko, gogo guziak illik. Jostallu berera bilzarkindaturik arkitzen zan jendeak deadar egiten zuen, jo zezatela bolingozolariak soñua, baña danboliñak eraman zuten baza.

        Alkateak, eta beren anaia batzartar jaunak, zer geiago naikidatu bear dute bada, erriko jostalluan, eta batez ere zezenatakoan, ainbeste soñulari gozo, atsegingarri, erriaren bere berekiak ikustea ta enzutea baño? Zer pozkida izango luke bada jostalluak, baldin ixil ixilla eta goibeldurik egongo baliz gozatzera batutzen dan jendea? Jostallua, galantzen, eta pozgarritzen du, beraren gozatzera bilzarkidatzen dan jendetzaren atsegintasunezko zegarrerak, eta zedena edo bromak. Beragatik, alkate jaunak, debekatzearen ordez bear lituzke estalpetu bere anaia prestu, jostati, pozkarri, erriaren oslankai jotzalle maitagarriak. Baita ere aienatu sekula betiko, jaioterriko soñu gogoangarriak jo nai ez dituzten erausle txar iraingarri zital guzi guziak.

        Ez det uste esan dezakeala iñork, iguingaitzak diradela, eta are gutxiago kaltarkitsuak, emen azaldu dizkitzuteran itz erosoak. Eta ain gutxi derizkiot izango dala euskaldunak, dantza eta soñu erritarkiak gordakaiatzea alferrikako gauza eta balio txikikoa dala iritziko dionik, zergatik sentigarri guzien begietan txit agiria dan, aurkeztutzen dituena soñuak, beraren bitartez egin oi diraden gauza mota guziak: ez ordean nolanai, baizikan gorputzeko korde guziak esnaturik, biotz ukitzearekin ezagutzen diradela.

        Sinistatu bear dezute bada egiazki, baldin soñu erritarkiak gordakaiatzen badira, dantza eta dantzariak galduko ez diradena; baita ere, oek bizi baldin badira, gure asaba maitagarrien oitura oneskiak iraungo dutena ere, eta berak ongi irozotu ezkero, zorionekoak izango geradena.

        Zenbat eta zenbat dierria edo nazio arkitzen ote dirade munduan, baldin euskaldunak degun doatsuera berentzat ezagutuko baluketeke, pozaren pozez zoro biurtuko lirakeanak? Eta guk, aiñ ardura gabeak, eta geren buruakin ondorengo guzien kaltarkitsuak izan bear degu, ez neke, eta ez gostu, aixa aski gordakaiatu ditzakegun zorion guziak urruñaturik galkeratzeko? Ez derizkiot jaio litekeala ere Gipuzkoan, aiñ gizon zororik. Beragatik uste det bada gordakaiatuko dituztela zuzenkiro Gipuzkoako alkate jaunak, beren jaioterriko dantza oniritziakin soñu zar gogoangarriak.

Danbolin otsankidariai
oarkera edo adbertenzia

        Danbolin otsankidariak, ez dezute uste izan bear zuen etsai aundiren bat naizala ni, eta are gutxiago, naikidatzen derala zuen txilibituko jakinduria galkeratzea. Nere asmoak ez dirade izan beñere orretarakoak, baizikan zuekin, nere anaia Gipuzkoatar prestu, jostati guzien onerakoak.

        Nik, Gipuzkoatar anitzekin batean, naikidatzen derana ez da besterik, ez bada, jaioterriko dantza oniritziak, beren soñu gozoak, eta jostaketa agiriko pozkarriak, gaitzik gabeko oitura gogoangarriakin batean zuzenkiro gordakaiatzea; gure asaba onak neke gogor, portitz, anitzen gostuz, etsai ozpindu txar askoren esker gaiztoan irozotu izan zituzten bezala.

        Badakit nik arkitzen zeratena ezjakiñean, zenbaterañokoak diraden gure dantza eta soñuen mirariak, eta beren balioa; baita ere uste gabean ari zeratena kalte aundiak berai, eta euskaldun guziai egiten; eta etzait arkitzen dudarik, baldin argiroki azaldu dizkitzutedan egia ziertoroak ezagutzera iristen bazerate, lenagoko danboliñak bezain ongi edo obekiago, eta askoz ere errazago ikasi eta joko dituzutena soñu erritarkiak, zeñetatik etzaitzuten etorriko kalterik batere.

        Gabaz gela itxietan egiten diraden dantza arrotzetan dabilzanai bezalako naikidarekin soñua jotzen badiezute egunaz, plaza agirikoetan, zuen anaia prestuai, izango zerate maitatuagoak beretatik eta doatsuagoak, ala zerentzako, nola zuen ondorengoentzat.

        Urtean iru edo lau gautan eraman arren soñu jotzera gela itxietara, dantza arrotz orietara eresiatuak, etzaituzte berak bazkatzen, ez eta bazkatuko ere; bañan bai egunaz toki agirikoetara jostaldiatzera batutzen diraden nekatzalle prestu erritarrak, beakarri edo objeto bererako jarriak zeraten bezala. Sinistatu bear dezute, zuen soñu berri arrotzen bitartez, dantza eta dantzari erritarrak txit arras galdu diradena, baita ere plaza agiriko dantza eta dantzariak bukatu ezkero danbolin bearrik ez dana.

        Denbora dala nai zaituztet ipiñi kontuan, nola zuek bizi zeraten errietako nekatzalleak engurru aundi batekin, esanaz, dauden biltokietan ez dutela danbolin bearrik batere. Zein gutxi esango duten orrelakorik Andoañen, Zaldibian, Idiazabalen eta beste erri txiki, sasi danboliñak dauzkatenetan. Badakit beldurturik arkitzen zeratena erri aundietako zeinbait danbolin otsankidari, noiz botako ote zaituzten beretatik, uste dezutelarik ezen, errien beartasunean dagoela zuen izatea. Baña erdi erditik engañatzen zerate, zergatik ez dagoen orretan, ez bada zuek soñulari zaudeten errietan, urte guzian gizon dantza bat, eta ez beste erritarkirik, egiten ez dalako. Eta zortzikoa zeiñ oñekin asi bear dan ere dakienik billatu ezin litekealako, etzerate maite.

        Jakiñaren gañean egon bear dezute bada, soñuak bilzarkidatzen dituen dantzariak, beste edozein jostaketa motara bezala, ez dezute ikusten, idiaren soñua jotzen asi bezain laister, biribillatzen diradena mutill txiki guziak beren akulluakin, zuen ingurura? Eta bere bat fandangoa asitzean neskatx aurzaiak beren aiek besoetan dituztela? Gisa berberean batuko lirake bada, atsorik zarrenerañokoak beren jaioterriko soñuak enzungo balituzketeke. Eta baldin ezpadezute ala uste, jarri zaitezte plaza banatan, bi danbolin arkitzen zeraten errietan. Batak jo ditzala asmatu al ditezkean soñurik berrienak eta ederren derizkionak, eta besteak, anziñako leun, garbi, gogoangarriak. Ikusiko dezute zeñengana bilzarkidatuko dan jenderik geiena, eta non egingo diraden dantzarik oniritzienak, eta pozkidatsuenak. Nai dezute au baño billabide edo prueba oberik eta argiagorik? Ez det uste izan litekeala ere, seguruagoa danik. Irudikatu bear dezute Vicente Danbolin, zuen maisu gogoangarria, eta berak oi zituen bezain maite izan, soñu zarrakin dantza eta dantzari erritarrak: baita eskolatu gabeko danboliñakin, txilibitulari eta bolingozo jotzalle, beren eder etsiz ikasiak ere.

        Bein baño geiagotan aditu izan nion danbolin guzien maisu oni, etzuela arkitzen soñu gozoagorik txilibiturako, nola ziraden, anziñako leun, garbi, aiek, eta guzien gañekoa zala ezpata dantzarena.

        Esan izan ziran bein batez, nola Duke Medinacelik, bere atsegiñerako, soñu jotzera Madrillera eramanik egondu zan denbora artan, deitu zuten beste askotan bezala, gau batez, gela beakurtsu batera soñu jotzera; eta dantzariak beren asper aldia artutako batean esan ziotela jotzeko, berak zerizkion soñu mota Gipuzkoatar bat; eta jo izan ziela ezpata dantzarena: ez uste izanik. aien naikidakoa izango zala, baizikan, berak gozoena zerizkiolako. Bada, ainbesteraño gogotan sartu zitzaiotela soñu garbi au jendella goieneko ari, ezik, gerozko gau guzietan jo eragiten ziotela bera: baita dantza erazi ere askotan. Nik ekusi dedan dantzaririk ederrenetatik bat zan Vicente danbolin au.

Irakaste edo instrukzioa danboliñai
gizon dantzaren soñua nola jo bear dan

        Gizon dantza ateratzeko denboran, joan bear zaio danboliña dantza aurrena daramanari, txapela eskuan duela, bere ongi etorria egitera, eta bear dio galdetu zer soñu mota, eta nola jotzea nai duen. Morroi leial batek bere nagusiaren atsegiñak bezalako naitasunarekin egin biar diozka danboliñak dantzariari plaza agirikoan, bere naikida guziak, muturkarik gabe.

        Baldin eskatzen badiozka dantzariak soñu zarrak, bear diozka jo osotoro eta zuzenki; bestela ez da bear bezalako danboliña. Eta ez badio eskatzen ere, txit premiazkoak ditu gizon dantza batean sei gauza jakitea, eta utsaldiarik gabe egitea danbolin ona izateko, zeña diraden:

        1. Dantzan jakitea, edo bederik ezagutzea dantzariak noiz uts egiten duen.

        2. Dantza darabillenari arreta aundiarekin oñetara begiratzen diola, beraren alde aldetxoan soñua joaz ibiltea, eta dantzatzen asitzen dan toki guzietan aurkez aurke jarririk oarketzea, aldaira edo mudanza gogorren bat, lasaiegi edo estutxo egitea gertatzen bazaio, laguntzeko.

        3. Dantzaren asierako soñua ez du bukatu bear, alik eta lendabiziko zubi biak aurren azkenetakoak egin ditzaten artean.

        4. Dantza serbitzalleak dantza guzia andre edo neskatxez orniturik, beren eskuetarakoakin dantzara sartu artean, ez du danboliñak asi bear bigarren aldiako zubiak egiteko soñua jotzen.

        5. Dantza aurrena darabillenak eskuakin txalo txalo egitean, danboliñak jo bear du deia, azkendaria aurre alderontz jirarik, dantzatu derin; eta bere bat onek txalo txalo egitean ere, aurrendaria bere lenagoko lekura igarorik, bukatu dezan dantza.

        6. Dantza bukatzean lagundu bear ditu danboliñak, alkate soñua joaz, aurren azkenetakoak beren eskuetako andre edo neskatxak lenago zeuden tokietara eramaten; baita andik Erriko etxera ere, gizon ta galai prestu dantza egin dutenak.

        Esan egidazute orain zein danboliñak egiten dituen sei gauza ain premiazko oek. Ez iñork ere gaurko eguneko otsankidarietakok; bañan bai lenagoko sasi danbolin guziak, bat bakarra ere utzi gabetanik.

        Oraingo danboliñai gertatzen bazaiote iñoiz edo berriz gizon dantzaren bati soñua jo bearra, etzaiozka alderatuko dantzariari, txakurra arrikazoari baño geiago; ez diote begiratuko oñetara ez ezik, arpegira ere: dantzaria dantzan asiagatik berari jaramon gabe joango dira, nork daki nora eta nola? Aldaira edo mudantzarik ederrenak egiten asitzean, anbat bukatuko diote dantzaren asierako soñua, zubirik egin baño lenago; dantzaren erdia emakumez ornitu baño lenago orobat asiko dituzte saltokako zortzikoak; txalo txaloka eskuak puskatu artean badakioke dantzaria, danboliñak deia joko duenagatik; dantza bukatzean lotsatzen dira alkate soñua joaz dantzariai beren eskuetako andre eta neskatxak lenago zeuden tokietara eramaten laguntzea, eta argatik uzten dituzte plazaren erdi erdian, nai duten gaizto egin dezatela. Oitura beakurtsu edo errespetable oek galzera utzitzeaz ez du bestek obenik edo kulparik, ez bada Gipuzkoako alkate eta jaun prestuak.

        Zeremonia miraritsu oen senaera edo signifikazioak azalduko dizkitzutet, zein bere tokietan, zeñetan ezagutuko dituzuten argiro, txit premiazkoak diradena, eta gordakaiatzea ongitxo merezi dutena.

        Gaurko eguneko danbolin otsakindariak egia da txit jakintsun daudena gabaz gela itxietan egiten diraden erbesteetako dantza motaetan; baña ain ezjakiñak arkitzen dira euskaldunen dantza agiriko ondrosoetan, nola astoak goxo giñen. Jarriko nuke zernai gauza, galtzeko beldurragatik ez dala danbolin otsankidari guzien artean bat bakarra ere, zortzikoa bear bezala dantzatzen dakienik. Eta au ez dakienak, zer laguntza modu egin diozake dantzariari? Eta batez ere soñu zarretan dabillenari? Ezin izan ditekean gauza da, gisa onetako danboliñakin, dantzaria naikidara ibiltea; eta eralde edo arrazoi aundi askorekin daude Gipuzkoako dantzari prestu guziak, danboliñetara mukerturik.

        Ekusi izan det danboliña (lenagoko zar aietakoa ordea) mai aundi baten gañera igorik txilibituarekin kuarentako erregela ongi jo, eskuan zeukan makilla luze aundi batekin mai beraren gañean soñuaren puntuak zuzenkiro artu, eta ankakin egoki dantzatu, iru gauza ain egingaitzak beingoan, eta txit edertoro osekitu edo ejekutatutzen dituena.

        Badakitela dana eta datakean guzia uste duten oetako bat ikusi nai nuke nik, au egingo ote lukean. Baduk oberik.

        Itz batean, dantzan ez dakien, edo dantza ezagutzen ez duen danboliñak, ezin dezake egin dantzarien naikida, eta batez ere Gipuzkoatarrena, zergatik gure dantza motak diraden txit eginkizun asko dutenak, eta guziz trabesia aundikoak.

Irakaste edo instrukzioa danboliñai,
noiz eta nola jo bear duten deia

        Dantzaren asierako soñutik lendabiziko zortzikoetara, oetatik andreen deieko soñuetara, beretatik bigarren aldiako zubiak egitekora, eta emendik saltokako zortzikoetara igarotzean, guzietan jo bear du danboliñak deia, modu onetan:

        Jotzen ari dan soñu beraren azkenengo lau puntuetan bear du txilibituarekin deia joaz adierazi, beste soñu motara igarotzera dijoana, arratzaren otsa edo kolpea batere mudatu gabetanik, lenago jotzen ari dan soñutik; zergatik dantzaria edozein soñu gisa dantzatzen dabillenean, beraren golpea edo konpasa ez badu danboliñak aldairatzen deia txilibituarekin jotzean, ain ongi eta zuzenkiro dantzatuko duen au, nola ura: baña deia asitzean mudatzen badu arratzaren otsa, geldituko da dantzaria ibai aundi batean igaro bear duen bati, zubia botako baliote bezala.

        Gizon dantzan ez ezik, beste gañerako guzietan du danboliñak, deia jo bearra txit sarritan, zeñarekin adierazi oi zaiozkaten Gipuzkoako dantzariai, aldaira edo mudanza guziak. Beragatik jakin bear du danboliñak deia jotzen zortzi modutara, eta zortzi puntu edo konpas gisatan, modu onetan:

        1. Dantzaren asierako soñuan.

        2. Asierako zortziko edo dos por kuatrokoetan.

        3. Saltokakoetan.

        4. Andreen deieko soñu edo kontrapasetan.

        5. Bizkai soñu edo kontra dantza dos por kuatrokoetan.

        6. Saltarintxoetan.

        7. Billanzikoan.

        8. Alkate soñuan, alboradak emateko denboran.

        Bigarren aldiako zubiak egiteko soñuan, eta soñu zar gogoangarrietan ere jo bear du deia, baña bere bat jotzen da oetan, nola dantzaren asierakoan eta zortzikoetan.

        Ogei urte igaroak izango dira utzi ziotela danbolin otsankidariak, bigarren aldiako zubiak egiteko soñu jakin, bereki, txit ezagun ari; zeñaren ordean jotzen duten beti dantzaren asierakoa. Lenago ere esanik daukadan bezala, euskaldunen eginbide prestu agirïko guziak dituzte zeñek bere soñu banaita edo partikular, egoki, txit ezagunak, beartu gabetanik beñere, bata bestearen.

        Izanik danbolin otsankidari oek ain gizon jakintsunak, eta bein jotzen duten soñua berriztutzea lotsatzen diradenak, arritu oi naiz txit asko, nola oarketzen ez diraden guziz gauza itxusia dana txapel batekin bi buru estali nai izatea.

        Jakiñaren gañean egon ditezke bada, gure dantza gogoangarriak asmatu zituzten lendabiziko euskaldun zentzutsu aiek, izanik oek baño maisu argiagoak, beren eginbide guziak utsaldiarik gabe ongi ornituak, eta txit obetandezkoak atera zituztela plaza agirikoetara, zein bere soñu miraritsuakin; eta ala, bigarren aldiako zubiak badutela soñu berenkia, dantzaren asierakoagana beartu gabetanik, ikusiko dan bezala musikan ezarririk bere tokian.

        Gizon dantzaren asieran orain jotzen duten soñua ere ez da dantza onen berekia, eta ain gutxi egokia, baizikan txilibitua otsankidan jarrita, laister danbolin berak aterea, ustez lenagokoa baño ederragotzat; baño ezeztatu ziran erdi erditik, beste eginbide geiagotan bezala, zergatik etzuten ezagutu ongi lenagoko zar aren mirarizko senaera edo signifikazioa, eta ala, jarri zioten berri arin orrekin galdu zioten dantza aundientsu oni, bere jauntasuna edo grabedadea, ikusiko dezuten bezala bere tokian.

        Aitorzen det nik, obeki ustean egin zutena danboliñak, lenagoko bere soñu zarra kendurik, berria jartea, baña ikusten det argiroki, etziotena artezaz begiratu berari, eta argatik gelditu zitzaiotela illunpean beraren senaera edo signifikazio miraritsua.

        Gizon dantza miraritsu oni, lenagoko soñu bere berekiak jotzean billatzen zaiozka, bost eginbide gudarakoak beren senaerakin, txit argiro, ta guziz erraz ezagutu ditezkeanak, modu onetan:

        1. Dantzaren asierako soñu bereki ark aurkeztutzen du gudarako jendearen billera, zeñean gaurko eguneko gudari turunta jotzalleak ere, irudikatzen duten bera, txit osotoro.

        2. Asierako zortzikoak irudikatzen dute, biderako martxa urduritua.

        3. Andreen deieko soñu edo kontrapasak irudikatzen dute, gudariak etsaiaren alboratzean eraen onean jartzeko martxa donariozkoa.

        4. Saltokako zortzikoak asitzean senatzen da, etsaiari erasotzera dijoatzena, zeñean denbora berean ekiten zaiozkan guziak dantzatzeari, eta arteraño ez, aurren-azkenetakoak baizik.

        5. Saltarintxoa edo arin arinka jotzean, guziak sakabanaturik nor bere gisa ibilteak irudikatzen du argiroki, batallaren azkenengo erabakitzea, eta garaitpena.

        Ona emen gizon dantzaren bost senaera gudarakoak, zeñi bere soñu lenagokoak enzutean, iñork ere ukatuko ez duen bezala, egiazkoak diradena. Gizon dantza au plaza agirikoan dantzatzeak, badu beste senaera bat ere, guziz maitagarria, esango dizuteran bezala, bera nola dantzatu bear dan erakustean.

        Izanik bada dantza beakurtsu au ain gogoangarria, eta ainbeste urteren buruan Gipuzkoatar prestuak bere soñu señalatuakin txit maitaro gordakaiatu dutena; ez da negargarri gaurko eguneko danboliñak, bere zatirik ederrenak eta itxura egokia arras kendurik, nor ta nongoa danik ere iñork ezin ezagutu dezakean bezala, soñu berri berritxu, txitxiri mitxiakin, barausturik eta likisturik darabiltela ikustea? Bai nere erritar maiteak, negargarri ez eze, mingarri, eta illgarri ere da, egoitza ain galgarrian ikustea gure erriko puskarik ondrosoenetatik bat, guzia naspillatu, eta zalagardatua, bear lukeana goienen goienengo mallan jarririk egon, gain gañekoa dan bezala.