XVII
Tomas, Agaton eta emaztiak

        Adu onian, salerostietan irabazijak geituten zirala jarraitu eben Tomas ta Agaton-korkotxek, Sabas ta Jule aldendu ziranik arrezkero, iru urtetan; baña bein-batian juan zan Tomas ordu biko bidia eguan basetxe batera, etxe atakuak saldu nai eben artaldia ikustera. Artaldia ikusita etxerutz juala, zugazti illun baten, aurkeztu jakazan lau gizon, etxura txarrekuak, euren iskillo ta guzti, ta esan eutsen:

        — Jarraitu guzu geuri, berton aida baten iltia nai ezpadozu. Tomas bildurtu zan aren gizonen aurrian eta bijotzikara zolijaz jarraitu eban eurakaz. Juan ziran mendirik-mendi padu edo basamortubetatik iru orduban, eta mendi-tontor biren bitarteko sakostan, sasiz beterik eguan toki itzal bateko zulo batetik barrura sartu eben. An barruban egozan beste iru gizon, argi-mutil baten argi motel bat ebela; jesarleku bat emon eutsen Tomasi, jesarri zeitian, eta esan eutsen.

        — Gizona, etzaite bildurtu; gu gizon zoritxarreko, irabazbiderik ezin topau dogunak gara; bakigu diru askoren jaube zariala ta amar milla ogerlekogaz askatuko zaituguz etxeratu zaitezan. Iratzijozu irazki bat zeure emaztiari, esaten deutsazula, zapatu gabian gaberdirorduko, zugatz-aitaren azpijan, lurrian barruban, arri bat ganian dabela, jarri daizala amar milla ogerlekuak urregorritan, eta gau atan juango gariala diru orren billa. Billa duazanak, dirurik idoroten ezpadabe, edo arerijuen batzuk esetsiten badeutse, ilgo zaituguzala. Orregaitik, berak eta otseiñen batek baño bestek eztabela jakin biar zer gertaten dan zeugaz. Irazten dozun irazkija geuk biralduko dogu zure emaztiagana. Gaur astelena da, etzi artuko dau irazkija ta egun asko dauko zapaturarte, dirubaz egin biar dituban arazuak egiteko. Ona emen maia, paper, luma ta gauza guztijak, eta iratzi irazkijori.

        Tomas isil-isillik asi zan irazkija iraztera, baña esku-ikariaz ezin eban iratzi; egin ebazan alegiñak baña ezin eban iratzi ezetara be. Orduban gizon gazte batek, kendu eutsazan eskutik, luma, ingi edo paper ta beste gauzak, eta itandu eutsan:

        — Zelan deritxo zure emaztiari?

        — Solabizkar'tar Amele.

        — Zelan etxaguntzeari?

        — Basarte.

        Orduban iratzi eban irazki bat españeraz, euskerara biurtu ezkero ziñuana:

Solabizkar'tar Amele,

Basarte etxaguntzan

        Amele: gizon batzuk daukagu katigu Tomas zure senarra; etzaite ikaratu; zeuk askatu ziñeike lau egun igaro orduko. Jakingo dozu zuben etxaguntzatik urre samar aurkitzen dala Zugatz-aita deritxon zugatz-tantaia, ta arexen azpijan, lurpian, lurraz estaldurik, eta arri bat ganian dabela, ipiñi biar dozuz zorro baten amar milla ogerleko urre-gorritan. Egubaztenian artuko dozu irazki au, ta zapatuban, gaberdirorduko, ipiñita egon biarko dabe dirubak esan dodan tokijan. Dirubok idoroten badoguz arerijo barik, urrengo egunian etxeratuko da zure senarra; baña gau atan eta toki atan dirurik ezpadago, edo arerijuak esetsiten badeuskube, zure senarra ilgo dogu. Baukazu diruba, ta senarra maite badozu, zeure eskuban daukagu bere zorijona, ta egizu irazki onek dirautsuna. Agur.

Askotarik bat

        Tomas, artaldia ikustera juan zan basetxetik gaba illunduta be, etxeratu etzanian, Amele guztiz artega jarri zan, eta etxaguntzako langille on bi biraldu ebazan bere billa. Onek bijok juan eta juan eldu ziran basetxe atara, Tomas bidietan ikusi baga, ta ganera etxe atan erantzun eutsen:

        — Emen egon da artaldia ikusten, eta arratsaldeko lau ta erdijetan jarri da bidian illuntzian etxeratzeko ustiaz: eztakigu beste barririk.

        — Gabeko amarretan ezta etxera eldu, ta emaztiak biraldu gaitu bere billa: eztogu idoro bidian.

        Irargi-argi ederra eguan, eta langillok biurtu ziran Basarte etxaguntzara ta ageri eutsen Ameleri jakin eben guztija. Goizaldeko iruretan eldu ziran langilliok, eta Amelek ordurarte lorik egin ezpeban, gero artegatasun geiagoaz, juan ara ta etorri ona ibilli zan atsekabe errimiaz.

        Bijaramon goizian deitu eutsan Amelek Agatoni ta erazagutu eutsan zer jazoten zan, eta esan eutsan:

        — Daukaguzan amar langille onenakaz langundu dazu, Tomas Juan zan basetxera dagozan bidiak ondo ikuskatzera, larritasun edo beste gexoren bategaz etzanda nunbait ete daguan. Guazan lenbailen; enago ondo bere billa jarri arte.

        — Ta, zeu zuaz ordu biko bidian? Juango gara geu, ta ikusiko doguz bidiok.

        — Neu be zeubekaz, Agaton! Ezin egon naz emen!

        Agatonek ekarri ebazan amar gizonak eta jarri ziran bidian. Begiratzen eben batera ta bestera, bide zior guztijetara, baña Tomas etzan agertzen: eldu ziran basetxera ta an esan eutsen zapatu arratsaldian aldendu zala. Zein arrigarrizko negarrak egin ebazan Amelek! Baita Agaton-korkotx be, negar malko lodijak erijozala eguan.

        Basetxe atan bazkaldu, ta gero, ikuskatu ebezan bidietan egozan baso ta errekak, baña Tomas etzan agertu, ta illunabarrean etxeratu ziran; izuturik egozan langille guztijak be gertaera onegaz, ta esaten eben:

        — Emen eztogu lapurrik ezautu aspaldijon; abere txarrik bez, suge andi bat edo beste baño. Zer jazo ete jako gizon orri?

        Gau atan, Agaton eta emaztia, Amelegaz geratu ziran; baña ezeben lorik egin Ameleren negarrak eta Tomasen jazoerea gomuta ebezala. Etorri zan egunabarra, ta bariku arratsaldetik astelen goizera agertu etzanian, galduba zala uste eban Amelek, eta alperrik ziran, Agaton eta emaztiak egiten eutsezan uarpenak, eruapena artu eragiteko: urratuten eban bere arpegija ta atara bere ulia izugarriko artegatasunaz.

        Egubazten goizeko zortziretan, neketasun andijaz oge ganian etzanda lo apurtxu bat egin gurarik Amele jarri zanian, emon eutsen arazo lapurrak iratzi eban irazkija, ta irakurri ebanian, zoro bat lez, guztizko gogargijaz itandu eutsan Agatoni:

        — Nok ekarri dau irazki au?

        — Geure langilla batek; zazpirak inguruban, egurrak batzen basuan daguala, urreratu ei da beragana gizon baltzeran sendo bat, eta emon ei deutso irazki ori, zure eskubetara eldu eragiteko.

        — Irazki onek diñuana egija bada, bizi da Tomas: katigu dauke nopaitan. Ona emen irazkija ta irakurrizu, zer egin biar dogun erabagi daigun lenbailen.

        Agaton ikaraturik jarri zan irazkija irakurri ebanian, eta Ameleri esan eutsan:

        — Tomas, ziur-ziur lapurren batzuk arrapau eben etxerutz etorrela bariku arratsaldian, eta irazkijak diñuan lez, katigu dauke nunbait. Mexikoko gudularijen aginpidedunak jakingo baleu zer jazoten dan, zapatu gabian, gudulari batzukaz katigutuko leukiez, diru billa Zugatz-aitaren azpira juango diranak, eta erasango leukijube Tomas nun daguan.

        — Agaton, olan ezin izan leiteke: irazkijak diño, arerijorik idoroten badabe diruba daguan tokijan, ilgo dabela nire senarra.

        — Bai, olantxe da izan be. Zer egingo dogu, bada?

        — Dirubak lurpetuta bertan isten badoguz, nopaitak ostu leikez lapurrak etorri orduko, ta olan be, dirurik topau ezik, Tomas ilgo leukie. Agaton, bijok juango gara dirubak lurpetutera gabeko amarretan, eta gero zu etxeratuko zara: neu geratuko naz bertan dirubak zaintzen.

        — Bijozduna zara orraitiño, gabaz ta bakar-bakarrik toki itzal atan geratzeko. Ezeizu esan be olako berbarik!

        — Bai Agaton, neu egongo naz Zugatz-aitaren orripian, eta eztot eukiko ezeren bildurrik; galbide txarrenak artzeko nago, gertu, lenbailen senarra ikustiarren; dirubaren billa datozan lapurrakaz juango naz Tomas daguan tokira, bijok alkarregaz etxeratzeko; enau ezek bildurtuko.

        — Etzara ikaratuten arekaz gizon txarrakaz gau illunian juaten?

        — Errukituko dira nigaz, ta ezteuste gauza txarrik egingo; baña ilgo banaz be, Tomas daguan tokira juan nai dot lapurrok isten badeuste eurakaz juaten. Egubenian ekarriko dozuz Mexikotik amar milla ogerlekuak urre-gorritan, eta gero emen adituko gara alkarregaz. Zuk ez zeure emaztiak ezteutsazube iñori esango zer gertaten dan, ez ze uste dogun; iñori erazagutu baga egin biar doguz arazo guztijak.

        — Bai, iñok eztau jakin biar zer darabilgun.

        Egubaztenerik zapaturarteko egunak, iñoiz amaituten etziranak izan ziran Amelerentzat; jan gitxi, lorik ezebez, beti artega gogamen askogaz atsedendu baga; argal eta zurbil jarri zan egun gitxitan. Negarrez, Jaungoikuari eskarijak egiten igaroten ebazan egunak eta gabak.

        Egubenian juan zan Agaton Mexikora ta etxeratu ebazan amar milla ogerlekuak urre-gorritan. Gertu egozan zapatu gabian irazkijak ziñuana egiteko. Amele poz-pozik jarten zan, gogoratzen ebanian, zapatu gabian ikusiko ebala bere senarra, ta guztiz bijotz illagaz gogoratzen ebanian zer jazoko ete jakan lapurrakaz gau illunian batuten zanian: onek buruera bijok ebiltzan alkarren aurrezka bere irudimenian, eta mingarri guztijak ibitzeko ustiaz, eskari asko egiten eutsazan Jaungoikuari.

        Zapatu gabeko amarretan juan ziran Zugatz-aitaren azpira Agaton eta Amele, dirubakaz; Agatonek jarri ebazan dirubak lurpian irazkijak ziñuban lez, ta gabeko amaiketan etxeratu zan, Amele bakar-bakarrik toki itzal atan itxita. Zerura begira eskarijak egiten jarraitu eban Amelek gaberdirarte. Gerotxubago entzun eban zerbaiten zaratea, ta aurkeztu ziran beragana lau gizon iskilluakaz, ta erderaz, gaztelarren berbetan, itandu eutsen Ameleri:

        — Nor zara?

        — Ni zeuben irazkija artu nebana.

        — Zu zara Amele gugaz daguan gizonaren emaztia?

        — Bai jauna.

        — Arri onen azpijan dagoz dirubak?

        — Bai jauna.

        — Dirubak emen ipiñi ezkero etzenduban zetan egon emen bakarrik gau illunian.

        — Bildur izan naz dirubak bakarrik isten.

        — Egija, ondo egin dozu.

        Atara ebezan dirubak lurpetik; izetu eben argija, argi-ontzi baten, eta zeinbatu ebezan dirubak; eurak ekarri ebezan lau zorrotan sartu, ta sorbalda ganietan jarririk, esaeutsen Ameleri:

        — Eskerrik asko, ondo bete dozulako irazkiko agimena: senarra bijar eguberdirako etxeratuko jatzu. Etxeratu zaite orain eta egon zaite ardura barik.

        — Nik, lenbailen nai dot ikusi senarra ta zeubekaz juango naz.

        — Gura badozu gugaz etorri senarra ikustera, erdu andria, bildur barik.

        Juan ziran mendijetako bide-ziorrak ziar; bein aldatzak eta bein aldazberak, bein basuak eta bein zelaijak, bein mendijak eta bein errekak; larra ta zugazti edatsubak jarraitzen, lau orduban, eta egunabarra baño lentxubago eldu ziran lapur-zulora. Oles egin, eta atia idigi eutsenian, sartu ziran lezara. An eguan Tomas iru lapurregaz, ta irakurliak gogoratuko dau, Tomasek artu eban atsegiña bere emaztia ikusi ebanian; besartetu ziran alkarregaz, ta pozen pozaz egin ebezan negar eztitsubak: ordu atan ezeben gomuta-izan amar milla ogerleko emon ebezala alkar ikusteko.

        Tomas ta lapurrak arriturik egozan Ameleren azartasunaz, arekaz gizonakaz juateko gau illunian basorik baso, ta itanduten eutsen:

        — Zegaitik azartu zara, gau illunian etorten ezagututen eztozuzan gizonakaz?

        — Il zein bizi, senarra alik-ariñen ikusi nai izan dodalako; orain ondo nago ilteko be, senarragaz.

        — Bijozduna zareala erakutsi dozu beñipein; orraitiño beste gizalaba batek eleuke egingo zuk egin dozuna; ondo erakutsi dozu bene-benetan maite dozula senarra.

        Ate bitartetik agertu zan egunabarreko argitasuna, ta Tomasek esaeutsen lapurrai:

        — Emon deutsugu eskatu zendubena, ta orain itxiko deuskuzube etxeratzera.

        — Bai, zeubek nai dozubenian.

        — Baguaz ba; agur guztijoi.

        — Zuzenbidia galdu ezteizuben, neuk lagunduko deutsubet, ezagututen dozubezan bidietara eldu arte; baña emetik urten orduko, jakin biar dozube, ilgo zaituguzala, iñon erazagutzen badozube, gu nun gagozan, eta gugaz zer gertau jatzuben.

        — Gugandik ezta jakingo.

        Lapur batek lagundu eutsen biderdirarte ta eguberdi aurrian etxeratu ziran poz-pozik. Tomas, katigu egon zan zazpi egunetan, erijotziaren taiuan jarri zan. Amele be guztiz argal eta zurbil lotu zan. Batak ez bestiak egun batzubetan ezeuken amar milla ogerleko galdu ebezanen gomutarik, baña egunak juanian noizbait agertzen eutsen alkarri diru ori galdubaz euken naibagia, ta Tomasek esaten eban:

        — Geure ekiñalako lanakaz urte batzubetan irabazi doguna, eruan deuskube!

        — Bai, Tomas, ta zer egin biar da, bada?

        — Ezebez, artu eruapena.

        — Galtzai orregaz, geien be, urtebete edo bi luzaruago egon biarko dogu emen, jaioterrira juan baga.

        — Gitxi deritxazu, Amele?

        — Ez, naibage asko da Tomas, lenbailen jaioterriratu nai dabenentzat.

        — Egunaro nago gogoratzen, orrek lapurrok galbidian gaukezala, uste-uste barik barriro egin leie edonogaz nigaz egiebena, ta beste amar milla ogerleko edo geiago eskatu, katigu darubena askatzeko. Galbide andijan gagoz, lapurrok askatasunaz bizi diran arte: etxera bertora etorri leitekez gau baten zeu edo neu katigutzera. Iru menpeko langille gure etxe onduan bizi diranak, eztira ezer orrekaz garaitsu urteteko; beste amabi menpeko Basarten bizi diranak urruntxu dagoz emetik, eta arekaz elitzake egongo laguntasunik. Sarri egoten naz gogoratzen, obeto izango ete dan Mexikoko Auzitegijan, erabagilleari zer jazoten dan erazagutzia, gudularijakaz katigutu daiezan deunge orrek.

        — Jaungoikuagaitik, ezeik artu Tomas olako burubiderik; badakik zer esan jeuskuben eurakandik aldendu orduko, ta gudularijai iges egiten bajeutsek, uste izango jubek guk salatu jeuguzala euren barrijak, eta ilgo gajubezak.

        — Etxakiñat ba zer egin; buruausten najabiln beti gogoratzen, zelan aldendu leikezan orrek lapurrok.

        — Guri lez, beste batzuri be egingo eutsen guri egin euskubena, ta uste jubat zelanbait, laster jakingo dirala lapur orren egitade txarrak.

        — Bai, gertau leike, beste batzuk salatu arren gu izan gariala uste izatia.

        Ekin onetan iarduben sarri Tomas ta emaztiak, eta laugarren illebetian, Mexikoko erabagilliak, Auzitegitik biraldu eban irazki bat, baserri ta etxaguntza guztijetara, ziñuala, toki aretatik urre samar dabiltzan lapur batzukaz gertaera txarrik euki daben guztijak, autortu daiuela berari Auzitegijan.

        Albista ori eldu zan Tolosa ta Basarte etxaguntzetara be, ta orduban Amelek esan eutsan Tomasi:

        — Eneban nik esaten, gizon deunge orren barrijak laster jakingo zirala? Erabagilliak jakin jok zerbait, olan guztijai deitzeko.

        — Bai; jakin jon zerbait, ta orrexegaitik gajagozan galbidian, uste izaten bajuben guk salatu doguzala euren barrijak.

        — Etxubek jakingo Auzitegiko irazki onen barririk.

        — Juan biar juadan erabagilliagana erazagutzera geuri jazo jakun guztija, ta bide batez esango jeutsadan zelan katigutu leikezan orrek lapurrok. Biar bada oraindiño egin giñeitekez amar milla ogerlekuaren jaube.

        — Bildur nok, Tomas, burubide orrekaz.

        — Galbide geiago jagon, eta bildurgarrijago don gagozan lez egotia. Nik esango jeutsedana egiten bajuben, ziur-ziur, katigutu edo il egingo jubezan zazpi lapurrok, eta orduban, bakia, gogargija ta zoriona agertuko dozan emen ingurubetan jagozan baserri ta etxaguntzetan.

        — Egik ba zer nai.

        Bijaramonian, juan zan Tomas erabagilliagana, ta erazagutu eutsazan lapurrakaz jazo jakazan gauza guztijak; ta ganera, esaeutsan:

        — Katigu egon nintzan egunetan, deunge orrek, lapurkerijetan ibilten ziran goizaldeko ordubijak arte, ta geienetan gaberdirik ordubijak bitartian etxeratzen ziran atsedentzera: bat edo bi geratzen ziran lezan ni zaintzen. Goizeko ordubijetatik eguberdirarte, lo egiten eben guztijak; orregaitik, gudularijak biraldu, ta il edo katigutu gura badira, toki atara eldu biarko dabe egunabarrian, eta gudulari askogaz inguratu leza-zuluak daukan atia.

        — Gudularijak ara juateko, lenengo jakin biar dabe nun dagozan lapurrok eta zeintzuk diran ara juateko bidiak. Zeuk lagunduko zeuskijube.

        — Bai pozik; baña ni ikusten banabe, ta bat edo bestek iges egingo baleu, ni ta nire emaztia ilgo gendukez: esaeuskuben ilgo gendubezala, euren edestija argitzen bagenduban.

        — Gauza orren bildurrik eztago: gudulari batzuk, baltzak dira, ta arpegi ta eskubak baltziturik juango zara agintarijaz.

        — Olan bada, lagunduko deutset; baña jakin gura neuke, aldi luzerako katigutuko diran.

        — Askok salatu deuskubez orren egite txarrak: lapurreta ta deungekeri asko egin dabez gizonok, eta biar bada il egingo dira; baña ilten ezpadira be, ziur-ziur katigutuko dira, katiak dindilizka garritik oretara dabezala, bizi diran arte. Zeu nun bizi zara?

        — Ni, Basarte deritxon etxaguntzan.

        — Etxagunza orretara zeure billa juango dira berrogetamar gudulari; eruango deutsube gudulari-jantzi bat, eta arpegija ta eskubak baltzitzeko autsa. Bijar edo etzi aurkeztuko jatzuz gudularijok.

        — Ondo dago: gaberdijan urten biarko dogu nire etxaguntzatik, egunabarrian lapur-etxera eltzeko. Barruban dagozan gauzak euren jaubeai emongo bajakez, niriak, len esan dodan lez, dira amar milla ogerleko urre-gorritan. Ona emen nire emaztiari biraldu eutsen irazkija, ta irazki onen agindubak bete ziran bizirik urtengo baneban eurakandik.

        — Lapurrak etxian edo lezan daukezan gauzak jaubeai emongo jakez, nortzuk diran jakin al bada, biar diran argimenakaz.

        — Agur orain, jauna.

        — Agur Tomas.

        Arik irugarren eguneko illuntzian aurkeztu ziran berrogetamar gudulari, iru agintarigaz, Basarte etxaguntzan; eurakaz ekarri ebezan ogei galtzo-zama lapur-tokijari su emoteko, lapurrak urten nai ezpaeben. Jantzi zan Tomas gudularijak lez; baltzitu ebazan arpegi ta eskubak, eta gaberdijan jarri ziran bidian juaten astiro-astiro. Gudularijok ziran ogetamar baltzeran, zerbait orijak; ogei baltzak eta iru agintari españarrak.

        Egunabarra baño lentxubago eldu ziran lapur-zulotik urrera, ta ordu-erdi inguruban atsedendu ziran zelai eder baten. Gero jarraitu eben aurrera lapur-zulorarte: inguratu eben atia eukan zulo ori, ta isil-isillik egon ziran zerbait eguna argitu arte. Argitu zanian, oles egin eban atian, eta barrutik erantzun eben:

        — Nortzuk zarie

        — Idigizube atia, bestela, ate ta zeubek birrinduko zaituguz.

        Ezeben jaramon luzaruan, eta gudu-agintarijok agindu eben atia birrintzeko. Aida baten birrindu eben atia, ta lenengo urten eban batek esan eutsen gudularijai:

        — Gizon maitiak, ez niri ezer egin! Ni, igaro diran iru egunetan, katigu nauke emen.

        — Nun dira ba lapurrak?

        — Or barruban dagoz zazpirak, urteteko bildurrez. Lapur-zulua galtzoz bete ta su emoteko agindu eban aginpidedunak, eta galtzuak zulora sartzen eguanak, esaeutsen gogotsu barrukuai:

        — Urteizube aizetegira, berton erretia nai ezpadozube!

        Berba au entzun ebenian, urten ziran lezatik arin-arinka, iskillubak eskubetan ebezala, ta gudularijai esetsi gurarik, iges egiteko bidia zabaltzeko ustiaz; baña alperrik ziran euren alegiñak: uztai sendo bat iskillo punta zorrotzakaz eratuten eben gudularijak, eta uztai onen barruban egozan zazpi lapurrak. Euretarik iru, larregi azartu ziralako gudularijen aurrezka, iskillo puntetan ilda lotu ziran, eta beste laurak, ikusirik jazoera ori, jaurti ebezan euren iskilluak; gudularijai parkamena eskatzen jarri ziran, eta lotu ebezan laurak lokarri onakaz.

        Gero, argi batzukaz sartu ziran leza edo lapur-etxera, amar gudulari agintari bigaz ta ikuskatu ebezan barruko gela ta gauza guztijak. Arriturik lotu ziran ikusi ebezanian an egozan diru, urrezko orduari, erostun, belarriko, ta abar. Zeinbatu ebezan guztijak, eta agertu ziran:

        Larogetalau milla ogerleko, urretan.

        Bederatzi milla ogerleko zillarretan.

        Ogetazortzi erostun urrezkuak.

        Ogetamabost erostun zillarrezkuak.

        Zortzi biñango belarriko urrezkuak.

        Amabost biñango belarriko zillarrezkuak.

        Ogetabost sakel-orduari, urrezkuak.

        Berrogetabi sakel-orduari zillarrezkuak.

        Ganera, tresna ta elikatura asko.

        Urre ta zillarrak jarri ebezan zaldi ganian, eta jarraitu eben Basarte etxaguntzara. Emen jataldi on bat egin, zerbait atsedendubaz, ta jarraitu eben Mexikora. Auzitegijan itxi ebezan erabagilliari, urre, zillar ta enparauak. Urrengo egunian, lau gudularik, lau zaldigaz, batun eta eguan ebezan auzitegira, lapur-tokijan geratu ziran tresna ta elikaturak.

        Tomasek esanda eukan erabagilliari, ta baita gudu-agintarijari be, bere dirubak, lau zorro txikitxutan egozala, ta dirubak artzen juateko albistiari itxaroten eguan.

        Pozgarrizko amesak egiten ebezan berak eta emaztiak, eta baeuken izan be poztuteko eretija. Bake-bakian lotu ziran euren bijotzikarak eta irudimenian erabillezan gogamen txarrak; len bizi izan ziran beti bildurrez, lapurrak agertuko ete ziran beste gauben baten, ostera amar milla ogerleko eskatzera; beti egozan artega ta ikaraturik, gogoratzean, lapur orrekaitik jarriko ete ziran zoritxarrian. Lapur batzuk il ta bestiak katigutu ezkero, amaitu ziran gogamen txarrak, eta Basarteko senar-emaztiak bizi izan ziran gero pozik eta bakian.

        Mexikoko erabagilliak, biar ziran argimenakaz ainbanatzen ebazan, euren jaubiai, lapur-tokijan egon ziran gauzak. Bein-batian, deitu eutsan Tomasi be, ta emon eutsazan amar milla ogerlekuak. Diru ta beste gauzetatik, euneko bost artuten ebazan erabagilliak, gudularijen kaltiak eta lanak ordaintzeko.

        Tomasek ipiñi ebazan geiganatzen bere dirubak, eta poz-pozik etxeratu zan. Arik zortzigarren egunian, Mexikon buru ziranak, zaldi ganeko gudulari bategaz, biraldu eutsen Tomasi irazki bat eta salekian ibilli oi dan urrezko orduari eder bat. Irazkijak ziñuan, gudularijai lapur-tokira lagundu eutselako, emoten eutsezala eskerrak eta atsegin-sari ori.

        Olakorik!, esaten eben Tomas ta emaztiak, ikusi ebenian Mexikon buru ziranak gomuta izan ebezala Tomasen egite onak. Len luzaruan egon baziran atsekabez beterik, orain agertu jakezan gizabide onaren osteko atsegiñak, gogoz jarraitzeko euren etxaguntzako lanetan.

        Agaton-korkotx eta emazte Tomasen arrebea, arriturik ebiltzan euren senide maitioi igaro jakezan jazoerakaz, ta Genarek esan eutsan Agantoni:

        — Naibage zolijen ostian izan dok; baña Tomasek beñipein artu jozak orraitiño ostu eutsezan dirubak; eta ganera, atseginsari ederra.

        — Dana merezi izan jon; ez berak bakarrik, senar-emazte bijak bardin: badakizan Amelek egin ebazan izugarrizko lanak, bere senarra askatzeko lapurrak katigu eukenian. Ik ezeunke egingo arek egin ebana: ikaratzeko nekalgarrijak zuazanan Amelek egin ebazan alegiñak bere senarra askatzeko.

        — Ik eztakik nik zer egingo neukian igaitik. Jaungoikuak ezkaizala ipiñi galbide atan!

        — Beñipein ire neba Tomas, gudularijai lagundu eutselako entzute andikua dok orain.

        — Bere laguntasun baga etxubezan katigutuko lapurrok: Tomasek erazagutu jeutsen bidia, ta ze ordutan egon biar eben lapur— tokijan, barruban egozala inguratzeko.

        — Orain baketu ezkero naibage ta juan-etorri guztijok, alagala bizi dozan guztizko zorijonian

* * *

        Esan diran jazoerak igaro ziran urtian, amalau milla ogerleko garbi irabazi ebezan uzta ta salerostiakaz; ezagun zan, gauza guztijetan aurrerapidiak egin ebezala. Tomasek baeukan jaioterrijan ondo bizi izateko biar eban gaña diru; baña Agaton eta bere arrebeaz batera juatiarren, eukan beste urte bitan itxaroteko ustia.

        Urrengo urtian uzta urrijak izan ebezan, eta amabi milla ogerleko ziran irabazijak. Erri-min apurra jatorken laurai noizikbeñian, eta beste urtebete igaro ezkero etxeratzeko burubidia artu eben. Onetarako Sabasi biraldu eutsen irazki bat, esaten eutsela juan zeitezala eurakana Tomasen anaie Silbester ta Juleren neba Baleren, ango arazo guztijen ardurea artzera; eta gaztiok ikusten ebezanian arazo guztijak, sorterriratuko zirala, gaztiok euren ordez itxita.

        Lenengo eretijan ontziratu ziran Santanderren, Silbester ta Baleren, Berakruzera juateko, ta urten ziran itxas-zabalera. Liorrak estaldu, ta zeruba goijan eta ura beian, beste barik, ikusten ziranian, beti entzun oi dan soñubaz, Silbesterrek itandu eutsan Balereni:

        — Zelan jakin leie onek itxastarrok norutz guazan, zeruba goian eta ura beian, alde guztijetatik bardin, eta besterik ikusi ezik?

        — Neu be egon nok ori gogoratzen; baña egiten jubezak juanetorrijak, eta zelanbait idoroten jubezak bidiok. Gabian izarren billa ta egunaz eguzkijaren bitartez, eurok jakingo jubezak orrek arazuok.

        — Gau ta egun asko egoten dozak, izar, eguzki ez ezetariko zeru-argirik agertuten eztiranak. Orduban goian edoijak eta beian ura ikusten dozak, eta zelan jakin leie zuzenbidia?

        — Etxakijat; baña beti jabiltzazak gogaldi onaz, ta etxaukek bidiak galtzeko bildurrik.

        Amargarren egunian geratu ziran geldi aiziaren putzik iñundik ezebela; zeruba garbi ta itxasua ispillu baten antzera, ontzijen bela edo aize-oial eta beste gauza asko, uretan barruban ikusten zirala. Aize-bako amalau egunetan, ezeban ontzijak aurreratu, gizon batek ogei ordutan egingo leukian bidia. Ontziko agintarijak ezebiltzan len baizen gogaldi onaz; begirakune illunakaz ebiltzan aiziari deika; baña aizia ezetorren, eta elikaturak amaituaz juazan. Gizadi asko joian ontzijan Amerikatara, ta askok elikatura edo janari asko biar eben: ura be amaitubaz juan, eta bildurrez, zer gertauko ete zan, ebillen ontzi-buruba. Bero errimia egin eban egun baten, eratu zan etxura txarreko trumonade bat, oñaztu zolijakaz, ta estaldu eban ontzija aize ta euri indartsubakaz. Abijada andijaz jarraitu eban ontzijak, bela edo aize oialak urratuten ebazan aize gogorraz; baña guztijen naibagegarri, laugarren orduban, amaitu ziran, trumonots, oñaztu ta aize guztijak, eta ontzija lotu zan geldi ostera. Bijaramonian geldi, ta urrengo egunian be geldi, aize baga. Eurijaz bete ebezan ur-ontzi bi; baña janarijak urri ebiltzazan, eta ontzi-burubak agindu eban, janarijak neurtuta emoteko bakotxari, amaitu ezeitezan. Olan jarraitu eben egun askotan, nai eben gaña jaten ezebela; gero eldu zan ekatx gogor samar bat, eta Silbesterrek esaeutsan Balereni:

        — Zer dok au, mutil! Olakorik!

        — Etxubagu artu ekatxik orain arte, ta mirarija izango zuban ekatx baga bide guztija jarraitzia. Entzungo euan, juan-etorri onetan, sarri agertzen dirala ekatx gogorrak: guk etxubaguz artu, aize ibitubak eta itxas bare-bariak baño, ta noizbait agertu biar eban ekatx onek alik ariñen eruan gagizan Berakruzera.

        — Bai, galbidian jarten ezpagaitu.

        — Etxagok galbiderik aize onegaz; ikusik uretan bitsak daruban abijadea; gisa onetan egun gitxitan elduko gozak Berakruzera. Eztozak entzuten agintarijak abesauten jubezan abestijak? Pozik jagozak orrek, arin gajuazalako geure bidian.

        — Tira ba, jarri gaitezan pozik geu bere; baña, ontzijak egiten jubazan zabun eta biurrijak, bildurtuten najubek.

        — Onezkero, laster porturatuko gozak.

        Irugarren egunian baketu zan ekatxa, ta ostera geratu zan ontzija geldi, aize baga, eta orduban Balerenek esaeutsan Silbesterri:

        — Ona aiziok, Jaungoikua lagun; emen egongo gozak orain, beste astebetian.

        — Bai zera! Ezadi estutu; etorriko dok aizia.

        — Bai, etorriko dok; baña, noiz? Luzamen geiagoko osterarik ezin leikek egin: irurogei egun luze-luziak juan dozak sartalderutz; eta ganera, juango diranak; beñipein, geldi jagok ontzijau, ta Berakruz urre samar egon arren, olan gagozala ezkozak elduko.

        Agertu zan aize ona, ta gero, iru egunetan eldu ziran portu edo kai atara. Irurogetiru egun iraun eban ostereak, eta gosez argaldurik, janari ezeak jateko goguaz, egozan guztijak. Ostatubetan jateketa errimiak egin ebezan lenengo egunetan, galdu ebezan indarrak barriro artzeko.

        Silbester ta Baleren ziran ogetalau ta ogetabost urte ebezan morrosko senduak, eta irakurten eta irazten ondo ekijenak. Berakruzera eldu ziran egunian biraldu eutsen Tomasi irazki bat, iragarten eutsela eldu zirala erri atara, ta bertan itxarongo ebela bera etorri arte. Tomas ta emazte Amele juan ziran mutil bijaren billa, ta egin eutsen alkarri guztizko abegi ona; artu ebezan gosari ona ta biderako janarijak, sartu ziran zaldi-burdi baten eta juan ziran Tolosa etxaguntzara, Agaton-korkotx eta bere emaztiari agerraldi bat egitera. Ondo pozik egozan guztijak batera aurkitu ziranian toki atan; batzuk, etxaguntzetan igaro ziran jazoerak erazagutzen, eta bestiak itxasuetan igaro ebezan, gose, naibage ta bildurtasunak; eta ganera, Ardibasoko barrijak agertzen: danak egos ziran bertan apalordurarte. Apalorduban etxeratu ziran Tomas, Amele ta Silbester, ta Agaton eta emaztiagaz lotu zan Baleren. Bijaramonian, batu ziran seirak alkarregaz, eta egun guztija igaro eben aspaldiko edestijak alkarri autortzen; baña arratsaldeko bostetan juan ziran zugatz-tantaien kerizpera, ta gogotsu abesau ebezan Ardibasoko «Artzain-abestijak»: euren jaioterrijan berpertan egozala uste eben ordu atan.

        Urrengo egunian gosarija artu ebenian, jarri ziran zaldi ganietan, Tomas, Agaton, Silbester ta Baleren, eta lenengo bijak erakutsi eutsezan beste bijai, etxaguntza bijaren mugak, baso, solo, etxe ta enparaubak; baita, abelgorri, zaldi ta ardijak be. Bijaramonian erakutsi eutsezan lurlantzan erabillezan soluak, eta aurkeztu ebezan gazte bijok, menpeko langille guztijai, ezagutu eiezan ugazaba barrijak izango ziranak.

        Arriturik lotu ziran Silbester ta Baleren, euren senidiok eukezan lurralde ederrakaz, ta lanetarako euken gizaterijaz. Aurrerantzian laguntzen eben lan batzubetan, eta arduria artu beste batzubetan. Baserrijan jaio ta azijak ziran, eta laster ikasiko ebezan ango solo ta mendijetako arazuak.

        Ikusirik ango langilliak euken janzkija, Balereñek esaeutsan Silbesterri:

        — Badakusk orrek gizonok solo-lanetan darabillen janzkija?

        — Bai; garritik belaunetararteko kaltzame batzuk, eta Jaungoikua lagun; gorputz enparauba aragijak agirijan: agaitik jagozak batzuk baltziturik eta beste batzuk oriturik, eguzkijen beruaz. Oso baltzak diranok, enda orretakuak izango dozak.

        — Emen egunaro dagozan berubakaz ezin leike jantzi soñeko geiago, lurlantzako lanetan dabillenak; emakumak bada, jake me ta gona labur batzukaz jabiltzazak lanetan; kapela galtzozkua barriz, gizon eta gizalaba guztijak jaroiek: euren ekandubak izangozak jazkera orrek.

        — Norezeko ekandubak dozak orrek: gizon eta gizalaba, kapela egal-zabalak buruban jarri ezkero, gertu jagozak lanerako.

        — Beñipein, gogotsu iarduten jubek atxurren, izerdi asko darijuela.

        — Baltzak berez diranok, ikaragarrijak dozak orraitiño iñoiz ikusi eztitubanentzat: onak dirala esaten jubek; baña itzala dok beintzat, euren taiuba.

        — Itzal zein argi, guk be, eurokaz bizi izaten ekandu biarko juagu.

        Tomas ta Agatonek, egunak juanian, erazagutu eutsezan Silbester ta Balereni, zeintzuk ziran garbantzu, artagarau, gari ta azukrea artzen ziran soluak, zeintzuk kape zugatzak; nun egozan erlauntzak, eta gauza guztijak. Gero illuntzietan, artzain-abestijak abesau ezkero, Tomas ta Agatonek azaltzen eutsezan, soluetako uzteakaz artu biar ebezan ardurak, eta egin biar ziran lanak; baita zer egiten zan erlauntzetako ezti ta argizaiaz, ta zeintzuk ziran, zaldi, abelgorri, ardi ta egaztijakandik etozan salgarrijak.

        Mutillok, egunerik-egunera juazan ikusten lan guztijak biar ebezan ardurak, eta eurak be egiten ebezan gogotsu lan batzuk.

        Seigarren illebetian ezeben lagunik biar lan guztijaren arduria artzeko, ta orduban Tomas ta Agatonek atseden andija euken mutil bijaren laguntasunaz. Urtebetian mutillok ikusi ebezan artu ziran uzteak eta egin ziran salerostiak, eta egozan etxaguntzako arazo ta saleroste guztijaren jakitun, euren zuzenbidia eruateko. Tomas ta Agaton, emazte ta seme-alabakaz, jaioterrira juateko asmuetan ebiltzazanian, Tomasek artu eban Sabasen irazki bat, esaten eutsala guraso ta senide enparaubak nai ebela, Silbester ta Baleren ezkondu zeitezala, eurak etxeratu orduko, bildurrez bertako ezkongeiakaz egin zeitezan. Onetarako, guraso ta senide guztijak poztuko litzakezala, Baleren ezkonduko balitz Agatonen alaba Auregaz, ta lenengo eretijan biralduko ebela Juleren aizta Miren, Silbesterregaz ezkontzeko, onek nai baeban, eta biraldu eiela erantzupena lenbailen.

        Ona albista orrekaz, Tomas ta Agatonek atzeratu ebezan euren ontziratzeko abiamenak, eta mutil bijaren baimena ezaguturik, Tomasek erantzun eutsen Juleren aizta Miren jarri zeitiala bidian lenengo eretijan.

        Arik bigarren illebetian artu eban Sabasek Ardibason, Tomasen irazkija, ta pozik lotu ziran guraso ta senide guztijak, mutillen guramen onaz.

        Ain zuzen be, asko lenagotik ezagutu zan Baleren eta Aurek alkarri eutsen maitetasuna, ta onentzat gazte bijorentzat, alagala etorri zan gurasuen burubide ori; baña, ezin ziran ezkondu, Balerenen gurasuen baimena eurakana eldu baga, ta baimen au, argimen guztijakaz eruango ebazan Mirenek.

        Miren ontziratu zan Santanderren Berakruzerako, Beterriko senar-emazte bigaz batera. Onek bijok len Mexikon egonak ziran, eta lagun onak Mirenentzat. Ogetamabost buru ziran Mexikon geratzeko ontzijan juazanak, eta negubaren bijotzian urten ziran Santandertik itxas-zabalera, edurra ugari jausten zala, eta ingurubetako mendi guztijak zuri-zuri egozala. Lau egunetan iraun eban edurra jaustiak, aize aldakor ta ibitubakaz; gero garbitu zan zeruba, ta aize onakaz jarraitu eben egun askotan. Mirenek esaten eutsen Beterriko lagunai:

        — Olan juango ete gara Berakruzeragiño?

        — Bai zera! Ori mirarija izango litzake; eguraldi on eta txar asko igaro biarko doguz Berakruzera eldu orduko.

        — Ezta iñoiz juaten eguraldi txar baga?

        — Iñoiz bez: ostera luzetxuba izan ezkero, beti artzen dira ekatxak. Guk, arutzian zein onutzian, ekatx galantak artu genduzan, eta izugarriko galbidietan ibilli giñian. Bein-batian, lau gizon eruan euskuzan ikarragarrizko olatu batek, eta nik eztakit zelan ontzijan bertan ito ezkiñian enparaubak; ain ebillen ur asko alde guztijetan.

        — Edesti orrekaz bildurtuten nozu: Jaungoikuak eztaigula ekarri olako eguraldi txarrik!

        Mirenek sarri begiratzen eutsen arpegira, ontzi-buru ta beste agintarijai; euren arpegijen taiuban, uste eban ikusten ebala eguraldija aldatuko bazan edo ezpazan onerik txarrera; pozik egoten zan agintarijak gogaldi onaz ikusten ebazanian, eta artega jarten zan gogillunaz ebiltzanian. Ostera, Beterriko lagunai itandu eutsen.

        — Zer egingo dogu ekatx gogor bat badator, ta olatubak eruan edo berton itoteko galbidian jarten bagara?

        — Eldu sendo oge-egalari, ta egon etzanda bertanbera, norberen ogian, ekatxa igaro arte.

        — Bai; baña ontzija ondatu ezkero, beragaz juango da gelan barruban daguana, gora urteteko asti barik.

        — Gutarikuak galbidian dagoz ba, gora igo ezkero eguraldi txarrian: olatu batek errezki jaurti leikez itxasora.

        Olako bildurkorren berbak egunaro aitatuten ebezan aldi luzian, eta gau baten, uste etzala, itxasuztuian gora igo eben edoi baltz batzukaz, etorri jaken aize indartsuba, aize-oial geienak urratu ebazana; olatubak asi ziran gora jasoten, eta agintari ta mariñelak euren arazuetan egiten ebezan diadarrakaz ikaratu zan Miren; igo zan gora, ta ain zuzen be bera jarri zan tokira sartu zan olatutxu bat, eta burutik-bera urak guztijak artubaz, busti-busti egin jakazan soñeko guztijak. Ganera, urak erabilli eban zabunetan, goikoz-bera ta azpikoz-ganera, ta diadar zoli batzuk egin ebazanian, juan zan beragana zaintzalle eguan agintarija, ta itandu eutsan:

        — Bideko autsak artzera zagoz Miren, ona gora?

        — Busti nau oso sartu dan olatu batek.

        — Ja ...ja... orrexek dira ba, bide onetako autsak.

        — Onek dira emeko autsak? Ta barrezka zagoz?

        — Uretatik urteniko katuba lez zagoz, ta nik barre egin biar.

        — Galbidian ezkagoz?

        — Ez, Miren; aize ederraz abijada ona darua ontzijak bere bidian; eztago ezeren bildurrik, eta zuaz bera soñekuok aldatutera; gero ogeratu zaite ta lo egizu ardura barik.

        — Emen goion entzun dodazan diadarrak eta abarrotsak, ikaratu ta goratu nabe.

        — Bai, ekatxa eldu danian geure lanak amaitu arte egin dira diadarrak eta abarrotsak; baña orain eztaukagu beste arazorik.

        Agintarijak au esan ebanian, sartu zan beste olatu bat, eta bera ta Miren ibilli ebazan uretan batera ta bestera ontzijen zabunetan. Agintarijak eldu eutsan besotik Mireni ta lagundu eutsan bere gelara juaten, eta ikusirik neskatilla au guztiz ikara ta bildurrez zurbildurik, esaeutsen barriro, ibitu Biela bere artegatasuna, ezeren ardurarik ezegualako.

        Mirenek aldatu ebazan soñekuak; etzan zan ogean, eta Jaungoikuari egin eutsazan eskari asko; baña, esaten eban bere artian: «Ni, artega ta bildurrez nago, gogoratzen zer gertauko ete dan gu gaz ekatx onetan, eta bera jazten lagundu deustan agintarijak, kar-kar barre gogotsu egiten izan dau, olatubak batera ta bestera erabilli gaitubanian. Arek, bere barre gogotsubaz adierazo dau, eztaukaga ekatx onen bildurrik; eta, zegaitik nago ni ain artega? Neuk nai dodalako: jaurti biar dodaz albora artegatasunok, gogamenak aldatubaz, eta aurrerantzian jarraitu biar dot bijotz baketubaz. Agintarijak gogaldi onaz ikusi ezkero enaz bildurtuko». Onek ziran Mirenek buruban ebiltzazan gogamenak, bijozduna27 izateko ustiaz.

        Gero, Beterriko ezagunak egin eutsen agerraldi bat, eta itandu eutsen:

        — Zer deritxazu Miren, ekatx oni ta ontzijak darabiltzan zabunai?

        — Ija ituan ibilli naz goion sartu dan olatu bategaz.

        — Gora juan zara?

        — Bai, ta ondo damutu jat.

        Orduban Mirenek ageri eutsezan jazo jakazan edesti guztijak, eta barre zolijak egin ebezan beterritarrok, esaten eutsela:

        — Azartasun andija izan da orraitiño, daguan ekatxaz gora juatia: pozik egon zaite olatu indartsu batek itxasora eguan etzaitubalako. Gu oraintxe urten gara gelatik, eta ezkara gora juango ekatxa oso ibitu arte.

        — Eztago galbiderik ekatx onegaz?

        — Amaika indartsubago igaroten dira onetan itxasuetan! Esate baterako, au ezta ekatxa be, ain da baketsuba, ezetariko kalterik egingo eztabena; baña olatubak ontzira sartzen diran arte, zorakerija da gora juatia. Ementxe beian gagoz ondo, zerbaiteri oratuta, ontzijen zabunakaz ibilli ezkaitezan bilin-balaunka.

        Bost egunetan iraun eban ekatx onek, eta bide luzia jarraitu eban ontzijak egun orretan. Eguraldi ona agertu zanian, erlien antzera, gizadi guztija urten zan erlauntzetatik aizetegira, aiziagaz arnasa artzera; baita atara ebezan eguzki berotara, bustirik eukezan janzki guztijak.

        Aldendu zan ekatxian, bakotxari gertau jakan zerbait; bata ogetik bera jausi zala, bestia ontzijaren zabun batek jaurti ebala beste aldera, urrengua ogepian sartu ebala, ta guztijak batzarturik egozan euren edestijak erazagutzen. Onetan egozala, agintari batek esaeutsen:

        — Orain ondo zagoze eguzki berotan, zeuben edestijak alkarri erazagutzen.

        — Bai ba; eztakigu noiz etorriko dan urrengo ekatxa, ta bitartian jolastu biar dogu.

        — Ondo egiten dozube.

        Agintari ori Adendu zanian, Mirenek esaeutsen lagunai:

        — Orixe izan zan niri esaeustana, ontzira sartzen ziran olatu ta zaparradak, bideko autsak zirala; ta nai eban gaña barre egieban, olatu batek jo burutik— bera, ta azpikoz— ganera erabilli nin dubanian. Barre ta guzti be berorrek lagundu eustan gelara juaten. Bildurren bildurrez, guztiz artega nenguala, kar-kar barrezka ikusi nebanian, zerbait azkortu nenduban orraitiño.

        Barre asko egieben guztijak, Mirenen jazoerak entzun ebezanian.

        Beste ekatx gogor bat artu eben arik astebetegarrenian, eta gero, zeru garbidun, eguraldi onakaz jarraitu eben Berakruzeragiño. Berrogetabosgarren egunian eldu ziran portu edo kai orretara.

        Mirenek iratzi eutsan irazki bat Agatoni erazagutzen eutsala nun eusan, eta juan zeitiala bere billa. Agaton beingo-baten jarri zan bidian. Eldu zanian artu eban gosarija, ta sartu ziran Mexikora joian zaldi-burdi baten. Mexikon egon ziran egun oso baten Mirenek urija ikusi eien, eta gero jarraitu eben Tolosa etxaguntzara.

        Abegi amultsubak egieutsezan Mireni Tolosa ta Basarte etxaguntzetako adiskidiak, batez bere Silbester, bere senargeiak. Mirenek eruan ebazan Baleren eta Silbesterrek ezkontzeko biar ebe zan argimenak. Egin ebezan abijamen guztijak, eta ezkondu ziran Mexikoko elizarik ederrenian: Baleren, Agatonen alaba Auregaz, ta Silbester, Juleren aizta Mirenegaz. Ona mutil bijak alkartu ziran euren jaioterriko neskatilla iruder, esangin eta egikorrakaz.

        Orain Tomas ta Agatonek beukezan ordezkuak, etxaguntza ta saleroste guztijen arduria artzeko, jaioterrira juan nai baeben; baña, lenbailen juateko itxaropenaz, poz-pozik egozanian, urrengo orrialde batzubetan azaltzen dan atzerapide batek geratu ebazan aldi luzian.

        Irakurliak ezagutzen dau Akillin eritxon Mexikoko korkotx aberatsa, Agatoni agerraldi asko egiten eutsazana. Urtiak juanian, Akillinegaz juaten zan bere seme Ales eritxon bati, ederretxi jakan Tomasen alaba Juste, ta Alesek jakin ebanian, Tomas, bere emazte ta sendi guztijaz, jaioterrira juateko asmuak erabiltzala, autortu eutson bere aitari Juste ebala maite, ta beragaz ezkondu nai leukiala. Aita poztu zan euskal-gizalaba bategaz bere semia ezkontziaz, ta erantzun eutsan:

        — Ondo egingok Ales, Justegaz ezkontzia; neskatilla galanta ta guztizko mendu onetakua dok; baukak nire baimena, ta uste jubat, amari be ederretxiko jakala ezkontza ori: neuk erazagutuko jeutsat eure guramena.

        Ales zan mutil iruder ekandu onetakua ta jakituna, urte askotan ikastetxietan egona: salerosle zan bere irabazbidia, ta bere etxadi edo sendiko aberastasunen ganera, salerostietan ondo irabazten ebana. Aitak erazagutu eutsan amari Alesen gurarija, ta amak beinguan ageri eban bere baimena.

        Gero, aitonek erazagutu eutsan Tomasi Alesen gurarija, ta baita lortu be onen eta emaztiaren baimenak. Orduban Tomas ta emazte Amelek esan eutsen alaba Justeri:

        — Ales, Akillinen semiagaz ezkontzeko eretija daukan: badakin mutil iruder, ekandu onetakua ta aberatsa dala, ta ezkondu biar don beragaz.

        Justek, arpegiko margua gorri-gorri ebala, erantzun eutsen:

        — Mutil ona dirudi beintzat: aberastasun eta irabazbidiaren aldetik, eztago zer esanik; baña aregaz ezkondu ezkero, enaz iñoiz juango neure jaioterri maitera, ta nik, ainbeste aberastasun barik be naiago dot Ardibason bizi izan. Oraintxerik jarten naz artega, gogoratubaz emen bizi izan biarko dodala beti; ta ganera il biarko dodala, umetan ikusten nebazan etxiak, soluak, errekak, mendijak eta basuak ikusi baga. Laster ilgo nintzake zubek juan, eta zeubek ez jaioterrira ikusteko itxaropen baga geratuko banitz.

        Amele.— Geuk be ezkenduke nai betiko urrunderik; urte guztijetan ezpada, gura genduke, urte birik baten, agerraldi bat egin daizuben Ardibasora, geugaz udia igarotera. Uste dot, Alesen eta gurasuen aldetik, eztala egongo atzerapiderik auzi orretan.

        — Egipide orregaz bada, zeubek nai dozubenian ezkonduko naz mutil orregaz.

        Juan zan Tomas Mexikora, ta erazagutu eutsen Alesen aitamai Justeren gurarija ezkontzen baziran, eta aitak erantzun eban:

        — Juan beitez Ardibasora urte birik baten, udia igarotera; neu be, noizbait juango naz eurakaz.

        Irene.— Emaztia, senar ta seme bijok juan ezkero, ni nogaz geratuko naz?

        Akillin.— Alabakaz gu biurtu arte; geien bere, iru illebeteko urrundia izango da; ezpabere, guztijok juango gara neure jaioterrija ikustera.

        Irene.— Ta nori emongo deutsagu eskubidia, daukaguzan diru ta beste ondasunen arduria artzeko? Alesek, bere salerostien ardurak daukaz, ta ezin egin leitekez sarri orrek juan-etorrijok. Bost urterik baten, Ales emaztiagaz juatia, ondo dago; geiago ez. Ta zu Akillin, zek zaruaz jaioterrira daukazun adiñian? Zeuk esaten dozu, senide guztijok be il zirala; ta, ango errijak eta mendijak ikustera, beste barik, nai dozu juan ara, emazte ta seme-alabak emen itxita?

        Akillin.— Ez andria, etzaite estutu orrenbeste; ni enaz juango, nai ezpadozu; baña, Ales juan leiteke urte birik baten, bere emaztiaz; lagun ona dauko, bere salerostien arduria artzeko.

        Irene.— Izan beite ba Ales emaztiagaz urte birik baten juatia udia igarotera.

        Akillin.— Ondo dago.

        Tomas.— Ondo da.

        Akillin.— Nire semiak diru asko dauko berak irabazijak. Saleroste orretarako emon neutsazan amar milla ogerleko ta ezteutsat ezer emongo ezkontzen danian. Aitamak ilten garianian artuko dau bere atala.

        Tomas.— Nik amar milla ogerleko emongo deutsadaz alabeari ezkontzen danian.

        Akillin eta emaztia.— Ondo dago.

        Guztijen guramena lorturik, ezkontzeko abijamenak egiten ebiltzanian, etxaguntzetako osagillea juan zan Tomasen etxera, ta ikusirik bakarrik eguala onen alaba Juste, ezarri eutsan zaplada gogor bat; igo zan bere zaldi zurijen ganera, ta juan zan arin iges. Justek egiebazan diadarrak, eta andik urre egozan langilliak, atxurrak eskubetan ebezala, nai eben lotu zaldija; baña ezin eben jaditxi.

        Tomas ta emaztia etxeratu ziranian, arriturik lotu ziran ikusirik Juste negarrez ta alde bateko matrallia guztiz anditurik ebala. Bere amak itandu eutsan:

        — Zer jazoten jan, Juste?

        — Makari osagillia etorri da zaldi-zuri baten ganian; sartu da etxe onetara, ta ikusi nabenian bakar-bakarrik naguala, ezarri deust zaplada errime bat, eta lenbailen igo zaldira, ta arin aldendu da. Gure langille batzuk, ezin arrapau izan dabe.

        Tomas.— Zergatik izan ete don egite ori?

        Juste.— Nik eztakit.

        Amele.— Euki don beragaz ezkontzeko berba emonik edo maitetasunik?

        Juste.— Ezebez: badakizube zelan etorten zan nigaz berba egitera, etxaguntza onetako gexuakana etorrenian. Leunketa amultsubaz berba egiten eustan beti, ta nik be gogaldi onaz erantzuten neutsan; baña eguno ezkenduban izentau ezkontza auturik, eta beñipein, guztiz ikaratu nau bere begirakuniak eta ezarri deustan zapladiak.

        — Osagille orrek, igaz ezkontzia uste izango jeuanan, eta jakin dabenian Alesegaz ezkontzen azala, mendekatu don eugaz.

        Amele.— Bai, orixe gertauko zan; begi argijakaz begiratzen eutsanan eta eugaz ezkontzia uste izango jeuanan.

        Juste.— Nik eztakit zer uste izan daben; baña eztau esango eguno ezkontza berbarik aitatu deutsadanik. Guztiz artega nago zapladea ezarri deustanik arrezkero, ta ogera nua.

        Baleren eta Silbesterrek jakin ebenian zer jazo zan Justegaz, juan nai eben osagillia bizi izaten zan etxaguntzara, zeatze on bat ezarteko ustiaz; baña Tomas ta Agatonek ezeutsen itxi. Onek esaeutsen Auzitegiko erabagilleak zeatuko ebala biar zan zeatziaz.

        Juan zan Tomas Mexikora, Akillini erazagutzera Justegaz ta osagilliaz gertau zana; Akillinek, adiskidiak ebazan uri atako agintarijen artian; adierazo eutsan erabagilliari, Makari osagilliak, Justegaz euki eban gizabide txarra, ta etxeratu ziran Akillin eta Tomas. Bijaramonian, lau Mexikoko errizain, agintari bategaz, Juan ziran osagilliagana, ta eurakaz eruan eben Auzitegira. Erabagilliak itandu eutsan:

        — Zu zara Makari osagillia, Basarte ta Tolosa etxaguntzetako gexuakana juaten izan zariana?

        — Bai jauna.

        — Zu zara Tomas ta Ameleren alaba Justeri zaplada errime bat ezarri zeuntsana?

        — Bai jauna.

        — Zegaitik?

        — Bere berbeta amultsuaz, neugaz ezkonduko zala uste neban, eta orain beste bategaz ezkontzen dala jakin dodalako.

        — Ageri eutsun berak iñoiz zeugaz ezkonduko zala?

        — Berbaz ez; baña bere abegi ta txera onakaz bai.

        — Zeugaz amultsuba izan dalako, esan gurako dozu, ezta?

        — Bai jauna, orrexegaitik.

        — Guztiz txarto egin dozu bada, zeugaz adiskidetasuna baño besterik ezeukan emakumia jotiaz.

        Erabagilleak agindu eban zer egin biar zan, eta Makari osagillia katigutu eben.

        Juste ogian eguan, eta erabagillea bera, juan zan Basarte etxaguntzara, Justegandik jakitera argimenak. Justek erantzun eutsazan len esan diran gertaerak, biurtu zan erabagillea Mexikora ta arik seigarren egunian erabagi zan, Makari, lenengoz egon zeitiala katigu sei illebetetan. Juste gexorik eguala Makarigaitik, eta azken txarrik baleu, geituko jakala zeatzia.

        Makarik, zapladea ezarri eutsanik arrezkero lau illebetetan, ezin ibitu jakazan Justeri bijotzikara ta artegatasuna; ta sarri ogeratzen zan guztiz makalik. Bosgarren illebetian osatu zan, eta ezkondu zan Alesegaz, Mexikoko elizarik ederrenian, eta senide ta adiskide askogaz egin ebezan eztegu eztitsubak.

* * *

        Esan diran gertaerak ziran Tomas ta Agatoni jaioterrira juateko atzerapidia ezarri eutsenak. Bertan geratu ziran urtia amaitu arte, irabazijak ainbanatzeko Tomas, Agaton, Baleren eta Silbesterren artian. Amasei milla ogerleko izan ziran urteko irabazijak, eta lau milla artu ebazan bakotxak.

        Gero, Tomas ta Agaton euren emazte ta sendijakaz, agur negartsubak egiñik, juan ziran Berakruzera ta ontziratu ziran, Bilbora juan biar eban ontzi eder baten.

        Silbester eta Baleren lotu ziran etxaguntza bijaren arduriaz. Orretarako artu eben egipidia, Tomas ta Sabasi, etxaguntzen jaubiak ziralako, emongo eutsezala urtearo bi milla ogerleko etxa guntzen sari edo alogera; ta ganera, irabazijen amarrena. Enparauba eurentzat.