V
BAZKAL-ONDO

        Ezin-egon batek hartuak gitu guziak. Jar-tokiz aldatzen gira, etzaten, jaikitzen, etzaten berriz, burua pisu, zangoak malet, gogoa totolotua. Beroarena othe den —samin baita beroa itzalpean ere— ala Rioja eta xakolina othe zaizkigun beren oldar gaitzean nausitu? Loeria bat, ororen gainera, betespalak erdi-hestera deramazkuna.

        Eian hortik ixtorioño bat, daut eskatzen irriz «Oihanarteko» andereak; iduri zait beharra baginukela, sekula ukaitekotz...

        Ikustateño hori, segur zor diotala ene aminarre on maiteari. Bainan ez bainiz hain fleitean nihau ere! Ez dakit nola, hurritu baitzait ene buru-muñetako jogia!...

        Doala bada helduan-heldu ene ixtorioñoa, diot mihi-zabal ihardesten, eta hauxe badarit nolazpait:

        Eskualde hotakoak bide ziren Garro'tar hiru aneiak, hamalaugarren mendearen erditsurat, 1336an, bizitzera jin zirenak Gerezietarat, Lapurdin. Ontsa jakin-nahia egon izan niz bethi, zoin herritakoak zitazken sortzez, Nabar-Goitin, gizon hek. Nehork ordean ez nu argitu-ahal nihoiz. Bertze aldi batez Iruñako liburutegien ikhertzea behartuko zait nihauri.

        Anartean, aditurik dakitana erranen dauzuet: gerlari batzu zirela hiruak Nabarreko erregeren meneko, jende xumeetarik ororen arabera, bainan emeki-emeki aitzindarigorat helduak.

        Ase bide ziren azkenekotz menpeko ibiltzeaz, Gerezietako zeluri gixena hautatu zutenaz geroz egoitzatzat.

        Biga ezkondu omen ziren, hirugarrenak donado hiltzearekin apur bat aberats uzten zituela bertze biak. Hok aitatik semera, umez ume, aldaskatu ziren Lapurdiko bazter hoberenetarat, Landesetaraino hedatuz.

        Gerezietako etxeñoa gaztelu egina zen mende baten buruko. Zonbat jende handi athera den handik, Baionako eskualdun museoak balakike; hanitz, diotenaz.

        Eihartu zen bizkitartean azkenekotz familiako arbola, eta hil: gain-gaineko abarraren puntaren puntatik, «oro emaiten eta oro bere ganat eremaiten dituen lurrak» zeramala hura ere, zen erori, lauetan hogoi ta bederatzi urthetan, ondoriorik gabe, Garro'tarren endako azken umea, baron Armand d'Urtubie de Garro, nik ezagutu dutan Garro'tar bakarra.

        Ez dut behinere ikusi haren soin-izari oneko gizonik. Zer urrats bizia, bertzalde! Eta zer buru-jasotze ederra!

        Odol handikoa zen, pindarra zarion. Ez dakit haatik noren ganik zituen, edo nundik, begi urdin garrez-betherikako zuhail hek; etzuten Nabarrekoak iduri kolorez. Zintzurretik mintzo zen, idorki. Manua manu zen haren ahotik. Jauntziz ere ez da halako jaunik agertu Gerezietan, ez eta hanbat bertze nihun. Eskuara maite zuen eta mintzatzen garbiki.

        Beraz, egun batez, muthiko gazteskoa nintzelarik oraino, jauregirat joan behartu nintzaion. Aurkitu nuen jan-tokiko sutondoan, zangoak surat, bere pipa beltx fina astirekin murtxatuz ahoratzen zuela khe. Jar-arazi ninduen ximinia-xokoan, eta maltzur-maltzurra:

        —Bazkari hitsa egin diat egun, puttil!... Ah! etzuian, ez eskualdun bazkaria... Ez hurbilik ere... Badakika gero hik, zer den eskualdun bazkaria?

        Ixil-ixila nindagon erabez, begiak larri, bi beharriak zabal. Ezetz erran nion, ahapetik, kasik izitua. Sinesten ahal nuzu: ez nuen oraino jan, adin hartan egun oihan huntan egin dugun bazkaria bezalakorik. Harek, aitzina:

        Bazterra frango badiat kurriturik, ikusirik ere ba mahaian ederra frango. Bainan bego bethi nausi eskualdun bazkaria. Eskualdunek bakarrik zakie jaki ona zer den, zer eta nolako jakiek duten egiten apairu ona.

        Geroago harrituago nuen entzuten Garro jauna, herriko auzapeza ere baitzen.

        Adizak ontsa, puttil, eta ez ahantz. Lehenbizikorik, harzkik hirekin hiru lagun onak, ahalaz adin, jite eta gostu beretakoak. Etxe-barneaz ez axolarik ukan, garbia den ber; mahainak dik izan behar, mahainak guziz, garbia: dafaila xunaren gainean, ahorat poxien eremaiteko zerak ez bakarrik xilarrak, bainan zilarrezkoak.

        Emazterik ez mahainean! Zerbitzaritzat haatik neskato gazte gurbil, eder, mathela gorriño bat etzaitak niri hastio. Bahiza?

        Orai, segidan, oren bat barne: oilo-salda, ogi-axal gogorño batzuekin, amarrain uretik athera-berriak olioan errerik, erbia saltsan, errekitzak bihian hazi oilaskoa, entselada lagun.

        Ura heldu baitzitzaitan ahorat, galdegiten diot orduan gora-gora:

        —Eta gero?

        Ez dut ahantziko bizi nizano zer behako garratzaz itzatu ninduen ene xokoari.

        —Gero?!!... Penarekin ikusten diat ehizala izanen, hi, sekula deustako; aseko hiz behar bada noizean behin, jaki onaren jakituz jaten jakinen dukan ez diat uste.

        Gero, to, ardi-gasna-xerraño bat, ahoaren garbitzeko, eta pastiza-xafla mehe bat, ahamen bat edo bien doian. Kafe beroa ondotik, ez beltzegi ez azkarregia, kopa bat koñaka fin, eta zigarro ontto bat, pipa baino laketago zaionarentzat. Bertze oren bat jan-edan eta ondoko horiendako, artetan gozoki eginez irri, alegia zonbaiti esker.

        Aitzinxago emana zaundan sista bihotzaren gaineana bainuen, oldartu nintzaion aitoren seme hari:

        —Arnoak?

        —Arno bat, bat bakarra, ahalaz Medokeko gorritik; dena, neurriñoan.

        Hortan, haatik, etzaundan arras egia erran. Handik zonbait urtheren buruan bazkariten gertatu bainintzan harekin Lekorneko dakizun etxe batean, eta eskaini baitzioten amarrainen ondotik Sauternesko arno xuritik, ikusi nuen ahotik ezin utziz ttinttaka zeramala, harritzeko begirunearekin.

        Supazter-xokoko azken solasa, hau izan zuen ene alderat jaun baroinak:

        —Orhoit hadi, nik erranik: eskualdun bazkaria bezalakorik ez duk. Harek bakarrik dik egiten eta uzten gizona dena odol, dena ginarri, dena zain.

* * *

        Ez dakit amak ontsa hartzen zauzkitanez solas harrosko horiek oihanean, ez othe nuenez ere ohartu-gabean apur bat apaldu egun hartako bazkaria; dena den, irriño batekin entzun ninduen bururaino.

        Bertze lagunak ja aspaldiskoan loa ezin-garaituz zabiltzan, burua koskatuz batzutan haritzen enborrari. Ez ninduten hek aditu; aditu banindute ere, baditake lokartuko ziren berdin, ene kondera luzeak loa emanik, ematurik bere zilinaz xakolinaren beraren zihika gaixtoa.

        Bat-batean ikusten dut ene otomobil-gidaria aharrosi handi batekin besoak goititzen, gero eskuez betespalak thorratzen, diolarik oihuz: Nun gira hemen?... Zer tenore da?... Beranta ditake engoitik!... Goazin berehala norapait, kafe bero batez lanho dorpe hok ditzagun lehen-bai-lehen aizka.

        Xutitzen gira, eta oihan hartan bethierekotz utzirik gure bihotzetik zerbait, berriz igaiten otomobiletarat.

        Bide-bazterreko laborari-etxearen leihoetarat etzaiku agertzen nehor...

        Bospasei minutaren buruko, herri bat; hobeki erraiteko, erregebidearen bazterretik eskuin eta ezker etxe-pollit-lerro bat lauzpabortz ehun metraren luzetasunean: Lekunberri.

        Geldiarazten ditut otoak: bada hemen hôtel bat hauta, duela zonbait urthe aloitu zituen hazpandar batzuek Lapurdirat ekarri zuten omenaren arabera. Lekunberrirat jiten da bertzalde gaztelar hanitz, indarren berritzera udan. Mahain bat bezain ordoki da zelaia; gure begi-ukaldi laburra ez da ohartzen badutenetz orhoitgarri zerbait, ipar ala eguerdi-aldetik hesten duten mendixka lerroek. Iguzkiak erre nahi du, hanbatenaz non ez baita zuhatz handirik ezagun, bide-bazterretakoez bertzalde. Zertako othe duten gaztelarrek hunarateko lerra hoinbertze, zoazi zu.

        Hiruak eta erdia ditake.

        Herrian sartu orduko, hôtela ikusia dugu eta begiztatua. Etxe handi bat da, ezkerretarik, bertze guziak baino larriagoa.

        Erregebiderat du athea. Zabal, gibelerat luzesko, bi estaiez gora da, harri pikatuz hegitu leiho nasai batzuek airez eta argiz bethetzen dutela ausarkian. Ipurdi-sahets bati badiote eratxikia, trebes, zati berri bat. Orotarat, berrogoi bat ganbera, gure ustez. Begira badu eite zerbait Itxasun bide-bazterrean aurkitzen denarekin; handiagoa da bizkitartean eta azkarkiago egina, Lekunberrikoa.

        Badu jende. Barnez-barne bagoazi etxe-sahetseko terrazarat, alderdi zahar eta berriaren juntak egiten baitu han iuzpegirat itzal, eta bertzalde begien aitzinean hedatzen baitzaiku pentze ñimiño bat, dena platanaz landatua, dena alki: aire hartzeko toki goxoenetarik, guziz tenore huntan. Hiritar andanaño bat badago ja itzal-azpietan, batzu irakurtzen, bertzeak esku-lan zerbaitetan erhiak borroka.

* * *

        «Café de curé, sans chicorée», dugu jarri orduko manatzen.

        Ozpine! zuken egin behialako beskoiztarrak, gure kafea jastatzearekin. Beltza da ba kafea nahuzun bezain, kafea beroa da behar bezala, bainan kafe-liparrik ez du gure kafeak: dena xikorea da kafe hau!

        Hobeak dira denik-ere ondokoak; ez haatik mendiez bertzaldean ohi direnak bezain onak.

        Etzaitela khexa, daut erraiten ene aldeko hurrupariak: kafezko kafea ez da arras toki gutitan baizik edaten Espainian; gei guti sartzen bide zaiote itsasotik, zergak handiegi izanez edo...

        Ez niz khexatzen bertzalde, khexa ez naiteke: iguzki-beroarena othe den, ala ene ixtorio luzearen akidurarena, ala ene lagunen oixtiko idurirat xakolinaren pottokak aurdikitzera neramanez, loak hartzera noa.

        Badihardukot bizkitartean nolazpait, ez aise.

        Oihan-aldeko etxetiar-etxean dabilkit, ilhun, gogoa: nola mirakulu ehortzi dukete han gazteek amaxoren mintzaia? Ezin dezaket asma.

        Emazte xahar haren beraren hobena izan behar dik, zait azkenekotz gogoratzen.

        Erdarari emana zikeian aspalditik etxean bere mihia, eskuaraz ari bazian ere auzoekin... Badiagu holako, zorigaitzez, bazterretan. Lapurdin berean etxetiarsa gazte batzu hasiak ditiagu haurrari ohakoan frantsesez mintzatzen, estakurutzat emanez eskuara ez dela deustako! «Ama» baino aditu nahiagoz «maman»!

        Ibañetako lepotik hunaratekoan, ohartu niz bertzalde herri bakotxak baduela bere etxeetarik bateko aitzin-paretan burdinazko-plaka xuri bat: huntan beltzez thindaturik herriaren bi izenak, bat erdarazkoa, bertzea mendeen mendez herritarrek ahoan zerabilaten eskuarazkoa.

        Nori ere gogoratu baitzaio eskuararen alderako atxikimendu-seinale hori, bigarren lerroan ezarria bada ere eskuarazko izena, eskerreak hari!

        Bainan, laztu nu eskuararen eta erdararen arteko guduaren ikusteak, burdin-zatiño hartan.

        Nabar-Goitin galtzen ari da eskuara.

        Beiratuko dituztenez herrien eskuarazko izenak, nago.

        Ikusi ditugun plakañoen gainean, baditake, bainan mihian eta bihotzetan?...

        Badute segur nun berma Iruñako eskualzaleek.

        Moroak aizkatu zituzten nabartarrek. Ez ahal ditu balinba ithoko gaztelarren erdarak?...

        Hôteletik athera baino lehen, egiten ditugu bi solas etxekanderearekin. Berekin ditu, sahetsean, alabak. Doniane-Lohitzuneko komentu batean egonak dira askitto luzaz. Hiruek, bai amak, bai alabek, mintzatzen dute eskuara. Hemen bederen bizi da orainokoan nabartar-odola.

        Beribiletarat! Ene ustez, Nabar-Goitiko mugarat helduak izanen gira laster, Gipuzkoako eremuetan sartzeko.