PIÑUETAN

        Lenago be esan dodala ta nago, lana egiterik ez egoala gutzat Prantzia'n ta bere menpeko lurretan. Alde guztietako gaixotasuna zan denpora areitan lanik eza; ta etxekoentzat sortzea be ez zan gitxi prantzesentzat. Beraz, olako burutasunik, lanerako asmorik, egundo ez genduan artu.

        Baiña Ziburu'n illa batzuk geroazala, piñuetako lanaren barri gure belarrietara eldu zan. Nai izan ezkero, piñu ebagite lana egin ei geinkean atzerritarrok. Jakin nebanez, langille billa gizon bat etorri ei zan Donibane'ra. Baiña gizon sendoak bear ei ziran lan aretarako. Beintzat negrero arek, aurkeztu jakozan iru ondarrutarretatik bi aukeratu zituan eta bestea baztartu. Aukeratuak, gizon gazte ta sendoak ziran, larogetamar kilo urrean zituenak. Ta bestea, baztartua izan zana be, larogei kilotik gorako gaztea zan, pelotan ondo zaildua.

        Juaristi'tar Jelasio ta Guenaga'tar Iñazio ziran piñuetara joandakoak. Baiña joan ziranak be, laster ziran barriro Donibane'n. Uste dot, astelenetik larunbata artekoa bakarrik egin ebela basoan. Piñu ebagite lana zelako gogorra zan jakiteko naikoa denpora zan. Areik ez euken piñuetan jarduteko aiña premiñarik.

        Piñu lanerako alako gizon sendoak bear baziran, irurogei kilora urreratzen ez nintzan eta egundo eskuetan aizkorea artu bako ni lakoentzat, an ez egoan ezer egitekorik.

        Baiña ordutik laster, illa batzutara, beste erakoak ziran piñu lanazko barriak. Nai eben guztientzat ei egoan lana.

        Beraz, geuk be zerbait asmau bearra geunkan. Ta lagunetatik gazteena ausartu zan ara joaten: Rafael lengusua. Gero, aren esanakaz jakingo genduan zer egin.

        Ta ara elduta laster, geu ara joateko bideak egiten asi zan. Lenago, Larrun'era osterea egin genduanok joango giñan: Teodoro lengusua, Etxeberria'tar Ixidor, Karlos Astasio ta neu. Ta izentau genduan joango giñan eguna. Baiña danok joaterik ez zan izan. Lagunetatik bateri barri on bat eldu jakon. Donibane itxiko eban geuk lez, baiña ez piñuetaruntz. Aldi aretan, euskal Gobernuak eratuta, Eresoinka izeneko abesti ta dantza aldra bat sortu zan Laburdi'n, gure erriaren izena munduan zear zabaldu eian. Ta piñuetara joateko geienez be bi edo iru egun palta genduzala, erti aldra aretarako deia izan eban Ixidor'ek, eta an joan zan pozik Sara'ra. Alde ederra, orratio, piñu ebagiten basoan jardun eta bizi, edo Europa'ko erririk andienetako antzokietan abestuten ibilli!

        Olan, bada, beste irurok joan giñan bizimodu barri ta gutzat ez-ezagunera, geure jantzi ta gauzatxoak artuta. Bultziz joan giñan, eta iru-lau orduan eldu.

        Piñu tokia Landes errialdea zan. Mundua andia da ta guk munduko barri gitxi dakigu, baiña piñu geiago dan lurralderik mundu guztian ezetz arkitu samea jokatuko neuke bildur andi barik. Amai bako lur lau arek piñuzko itxasoa zirudian.

        Itxasoa baiño berago ei dagoz lur areik; eta len, oraindik ez antxiña, ondartzea baiño ez ei ziran. Ta eskerrak piñuai, len ezetarako ez ziran ondartza areik, aberastasunaren iturri dira orain.

        Izki batzuk gora-bera, gu joan giñan tokia olantxe deitzen zan: Onesse, Laharie, Mariasse. Onesse, erriaren izena zan; gu gengozan inguruari Laharie zeritxon, eta Mariasse, bizi giñan etxe edo barraka zar andiaren izena zan. Alan be, Onesse erria bein be ez genduan ikusi. Lana egiten genduan lurretara joateko, Morsen izeneko errian bultzitik jatsi giñan. An egoan bat gure zain eta beribillean eroan ginduzan Laharie'raiño.

        Besteen barririk nik ez nekian, baiña nik neuk kezka apurra ba-neroan. Basora eldu giñanean, aizkora otsa entzuten zan eta zugatzak lurrera botatean ataraten dabeen zaratea. Lengusuaren itauna egin genduan eta berealako baten bere aurrean giñan. Bizimodu gozoa ez zala, laster konturatu giñan.

        Biaramonean asi giñan lanean. Rafael lengusuak lengo lagunakaz jarraitu eban. Beraz, beste iru lagunok egin genduan aldrea: Teodoro lengusuak, eskuetan liburu ta idazkortza besterik ordurarte erabilli bakoak; Karlos'ek, batxillerraz gaiñera osagilletza ikasten beste urte bi egindako madritarrak; eta neuk, esku lanean oitutakoa, baiña indar andikoa ez eta baso lanetan oitu bakoak. Zerra bat eta bakotxari peladore edo azal-kentzekoa emon euskuezan eta izentau euskuen saillera joan giñan. Ta asi giñan al genduana egiten, al genduana ez zan gauza andia baiña.

        Lan asko egin baiño len, eguerdia eldu jakun. Bertan basoan egin genduzan indibaba —inddarrak, Ondarru'n— gorriak. Neu nintzan sukaldaria. Ziburu'n, ixikoren etxean, milla bidar egon nintzan lapikoari begira, bera lanera joaten zanean. Baiña ez nintzan jasako sukaldaria. Ta geure lan barriagaz buru-belarri jardun-edo, batetik zearo agortu zan lapikoa ta bestetik gatz ontzia zan a. Gose galanta izan arren, koillarakada bat iruntsiterik ez egoan. Ta zerbait jan egin bear eta sardiña latatxo bana jan genduan. Ta jan ondoko lo kuluxka egin ondoren, barriro lanera.

        Bederatzi zugatz egin genduzan iru lagunen artean egun guztian. Bota, adarrak ebagi ta zuritu. Egunetako lanaren ondoren zatitzen ziran zugazak. Egun aretako gure lana zenbat izan zan erakusteko auxe esan bear dogu: lenengo egunean bederatzi zugatz egin genduzan iru lagunen artean; eta andik illa batzutara, lau lagunen artean, 125'tik 130'era egiten genduzan.

        Lenengo astea zala txarrena esan euskuen piñuetara joan aurrean. Baiña nitzat beti zan bardiña, gitxi gora-bera. Egia, lenengoetan egun osoan egiten genduan lana egiteko, gero ez geunkan izerdi asko jaurti bearrik.

        Baiña lenengo eguneko bederatzi ta ondorengo egunetako dozena zugatzen ordez, gero eundak ziran. Beti al genduan guztia egiten genduan. Beraz, adin onaren jaube bagiñan be, ederto nekatzen giñala esan bear.

        Piñuetan illa batzuk geroazala, oraindik eskuetan min sentiduten neban. Aizkoreagaz egurrari zartadak emoten, esku azurrak minduta geratu jatazan, eta min orrek sarri esnatu ninduan gaberdian.

        Lenengo iru illabetean, gabonak arte, piñu erreak ebagiten jardun genduan. Lanerako baimena emoten eben paperak be, orixe esateen eben: piñu erreak ebagiten ekiteko baimena emoten euskuela.

        Piñadi areik suak erreta egozan. Dana egoan erreta, eta ibiltean oiñak krak-krak ataraten eben. Erre auts andia jagiten zan, eta ikustekoa egoten zan astean bein garbitzen genduan gure arpegia. Ikatzean lanean jarduten dabeenak baiño loiago eukiten genduan, begi ta agiñetako zuritasuna bakarrik ikusten zala.

        Lurpetik esku-bonbeagaz ataraten zana baiño beste urik ez egoan. Jantzi garbiketa andirik ez genduan egiten, Mariasse'n egon giñan artean. Igandean bageunkan astia orretarako; baiña moldaten ez giñan lan a egiten asteko gogo gitxi eukiten genduan. Bein, garbiketeari ekin geuntsana gomutaten naz. Ziur, lenengo bidar izango zan, eta bear bada azkenengoa be bai toki aretan. Barruko jantziai jaboia emonaz, igurtzi ta igurtzi ukabil artean; barre egiten genduan asieran, ataraten geuntsan bitsaren baltztasuna ikusirik. Gure jantziai kolorea emotekorik ez egoan. Andik alde egin genduanean, garbitzera emoten genduzan jantziak.

        Lenago be esanda daukat gure bizilekua Mariasse izan zala. Olezko barrakatzarra zan, eta nagusi batentzat lan egiten genduan ogetamar inguru gizon bizi giñan bertan. Pasaia'ko galiztar bat edo beste izan ezik, danok euskaldunak giñan, eta geienok mutil gazteak. Etxe a ez zan bizilekutzat egiña, edo beintzat an ez egoan ezer egokitasunik; ez sukalde, ez lo gela, ez irol eta ez leiorik. Bea, iru-lau zatitan banatuta egoan; eta goia, mandio andi bat zan. Gu mandiokoak giñan. Lurrean lastoa jaurti ta manta bat lasto gaiñean ipiñita, axe genduan oea.

        Lotarako jantzia kentzen ez genduan denporarik galtzen; soiñean geunkazan jantzi guztiakaz etzin eta manta ta zapi zarren bategaz estaldu ta lo. Biaramonean, jagitean, aurregunean lotaratzean burko gaiñean geratu zan txapela artu ta burura eroanaz, jantzita gengozan. Baiña jagitakoan, apur baten otz egoten nintzan, edo presko beintzat.

        Otz andiak izan ziran negu aretan; ta andienak, gu Gabonetan Donibane'ra joanda gengozala, esan euskuenez. Utsetik amairu maillara jatsi ei zan giro-neurkiña, ta ardaua be izoztu.

        Gu bertara biurtu giñanean be, utsetik zortzi mailla inguru jatsiten zan. Guk geunkazan ganorabako oe ta gela edo danakalakoetan, ikaragarrizko otza egiten eban; eta lotarako, jagita erabilten nituan jantzien gaiñetik, jaka lodi bat jazten neban. Lengo trapu zarren gaiñetik ezin jantzita ibilten nintzan, besoak ozta-ozta sartu ta botoiak ezin loturik. Esan dodan lez, mangak estu-estu eukiten nituan; ta besoak, zuzen euki ezik, nekatu egiten jatazan. Origaitik, eskuak zuzen eukiteko, kaltzetako poltsikoan sartuta eukiten nituan, eta alan lo egin.

        Piñuetara joan aurretik, sekula ez neban sentidu oetik jagiteko premiñarik. Baiña nire kuntzurrunak astiñaldi ederra artu eben an, eta gaberdian jagi ta kanpora urten bearra izaten neban, lurra bustitera. Ta arrezkero, gitxi dira jagi bearra izaten ez dodan gabak.

        Piñu txikiak ebagiten jarduten genduan, puntea kendu ta amar-amabi neurkin luze izango ziranak. Lan orri poteo'a zeritxon. Gure lana neurkinka edo metroka ordaintzen euskuen, eta nagusiaren ordezkaria etorten zan neurtutera, astean bein-edo. Gu ez giñan arduratzen, egiten genduan lana neurtzen. Zenbaki asko egin bear zan; gaiñera, geuk be kontuak atara eikeguzanik sekula iñok ez euskun esan. Emoten euskuena artzen genduan eta kito. Diruagaz batera, kontu errezoia emoten eban papera be emoten euskuen. Dana zenbakiz beteta ta nundik irakurten asi be ez genduan jakiten. Nire lengusu Teodoro kenduta, zenbaki areiri sekula iñok ez eutsela begiratu samea jokatuko neuke. Teodoro'k bai, kontularia zan izatez be ta. Ta zenbaki areiri begira galdu zituan orduen ordaiña izan eban bein. Utsa arkitu eban eta libera batzuk geiago emon euskuezan.

        Lenengo denpora areitan ez genduan asko irabazten. Ez naz ondo gomutaten, baiña eguneko 30 liberatik alde andirik ez zan izango. Beintzat, Gabonetan Ziburu'ra aate bat eroan nai genduan; baiña eguna eldu zanean, atzera egin bear izan genduan, ezinda.

        Lenengoan, igande bat edo beste meza barik igaro genduzan. Nun gengozan be ez genkiala arkitzen giñan, eta baso aretan noruntz asiko giñan? Baiña laster asi giñan mezea entzuten. Andik iru-lau kilometrora mezea emoten ebela jakin genduan, eta jaieko jantziak jantzita an joaten giñan. Geu, lau lagunok, joaten giñan bakarrik Mariasse'tik; neure lengusu biak, Karlos eta neu. Orduan Rafael be geugaz egoan. Eleiza aren bi edo iru kilometro inguruan, eundaka asko euskaldun arkituko ziran piñu lanean; baiña ara iñor ez zan agertzen. Geure errietan, geure giroan gengozanean, danok joango giñan, ziur, mezatara; baiña an, elizea zer dan ezagutzen ez ebenen antzera, bertara urreratu be ez zan egiten euskaldun gaztea.

        Igande ta jaietako meza kontu ori kenduta, Mariasse'tik iñora ez genduan urteten. Baten Morsen'era joan giñala gomutaten naz, eta gaberdian biurtu, ala-olako bideetan zear. Orretan ekienak neskakaz dantza apur bat egin —guk orixe be ez genkian—, eta ardau apurra edan.

        Beste baten, basoan egoan ardandegi batera joan giñan. Bi edo iru kilometroko bidea egongo zan bertara. Ango jenderik geiena, emendik joandako piñuetan geniarduan gazteak giñan.

        Bertsolariak zirala ta ez zirala, asarre bat izan neban an. Gu lez piñu ebagiten ebillen errenderitar sasi-bertsolari bat ba-zan an inguruan: ardandegi zuloa maite ebana ta biurri samarra zan gazte sudur motza. Beste sasi-bertsolari bat be ba-zan an, irurogetamar urte inguru izango zituan agurea. A ez zan gudea zala-ta joandakoa, urte askoan an egoana baiño. Ta bertsoak botaten asi ziran, batek lenengo ta gero besteak erantzun. Ta bertsolariak beti eukiten dabeen besteari geiago egiteko griña orregaz, bidebakokeria zarrari jaurti eutsan arpegira gazteak. Itxurea zanez, orduan urtetsua zan arek zerbait oker egin eban emen, eta alantxe ara iges egin-edo; eta gazteak, ez bat eta ez bi, ori aitatu eban danon aurrean, ta lotsatuta buruz bera laga zarra. Orduan, orretarako eskubiderik ez egoala esaten jagi nintzan, agure batek ori baiño begiramen geiago bear ebala ta. Txakur amorratuaren gisan urten eusten gaztearen lagunak, eta aguro ixildu bear izan neban, jango ez baninduen.

        Bertsoetan edozer esateko eskubidea egoala uste dabeenetarikoak ziran kirten areik be. Guda aurretik arpegiz ezagutzen neban mutrikuar bat egoan euren artean, eta bera izan zan txarrena.

        Mariasse'koak ondo konpontzen giñan alkarregaz. Naikoa abestuten genduan, geiena erderaz. Baiña bein, bost-sei laguneko aldra nastatzaille bat etorri zan. Euren artean, Kuba'tik matxinadea zala-ta iges egindako bilbotarra zala esaten eban bat. Taldeko burua zirudian. Lanerako baiño politika nasteetan ibilteko obea zan a! Jakiña, aldra aretan be ez ziran danak lotsagabeak. Eurakaz, amazortzi urte inguruko bermeotar gazte bat be ba-zan: Garteiz'dar Florentzio. Geroago, Itxasu'ko Etxedoia'n alkarregaz egon giñan eta lagun egin neban gaztela.

        Bein, gaberdian, ikaragarrizko zalaparta ataraten sartu zan Mariasse'n aldra a. Ardandegitik etozan eta geienak mozkortuta. Ba-zan abesti ta didar otsa! Danok esnatu ginduezan, eta Pasaia'n bizi zan galizitar bat jagi zan, orretarako eskubiderik ez egola ta ixiltzeko esaten. Esan ba eban, esan eban! Bilbotar a asarratu zan eta egundoko eztabaidea euki eben. Aiztoz sabela iragiko eutsala esan eutsan Kuba'tik etorritakoak besteari, ta onek azkenean burua makurtu bear izan eban.

        Egia esateko, gu besteok ez genduan gizon jokatu; galizitarraren alde arpegi emon bear genduan. Baiña iñok ez eban txistik atara. Eta bear bada, igaro zan lez igarotea obe izan zan; bestelan odola be ixuri eitekean.

        Gabonak urreratzen etozan eta Ziburu'ra biurtzeko gogoa egin jakun. Geure etxetik kanpora bigarren Gabonak ziran eta orduan gure etxea osaba Donato'nekoa zan; eta egun ori geure guraso ta anaia-arrebakaz egin eziñean, senideakaz igarotea be atsegiña zan. Ta an joan giñan iru lengusuok. Mariasse'ko euskaldun guztien artean geu izan giñan bakarrik zori ori izan ebenak.

        Gabonak igaro ta barriro piñuetara biurtzean, toki aldatzea izan genduan. Lengo nagusiak, lan gitxi izan-edo, lau lagunok eta beste batzuk, guztira amar-amabi, beste nagusi bateri aldatu ginduzan. Nagusi barriak berak eroan ginduzan Gironda erkira, Bouridens auzora. Beronen inguruan ezker-eskumatara erri bi egozan: Saint Sinphorien eta Villandrau, ta biotatik bateri egokion auzoa izango zala Bouridens uste dot.

        Aldaketa au mesedegarria izan jakun. Oraingoan ez ziran piñu erreak eta len baiño garbiago ibilli geintekezan. Gaiñera, auzotxoa baiño geiago ez bazan be, errian bizi giñan. Gaiñerontzean, lengo bizitza berbera geroan: nolabaiteko etxe bat ainbat gazteren bizileku ta lasto gaiñea lo egiteko.

        Janari dendatxo bat, dantza aretoa ta elizatxo bat egozan. Erriko etxerik politena dantza aretoa zan, barria zan da. Igande ta jai illuntzetan bertan erri guztia batzen zan, gazteak dantzan egiteko, ta nagusiak kontuak esan eta dantzan ziarduenai begira egoteko, Ez dakit ordaindu bear zan ala ez, sartzeko; baiña bein bakarrik sartu nintzan bertan, dantzan ez nekian da. Guk, neuk ez esatearren, euskal dantzea egiteko oiñak ederto erabilten ikasi genduan; baiña ogetiru urte gaiñean genduzala, gudea zala-ta erritik iges egin genduanean, egundo neskeari oratu barik gengozan baltseoa egiteko. Errezoi bi genduzan orretarako: musika jotzailleak giñan eta aukera gitxi geunkan lotu edo baltseorako; ta, batez be, euskaldun nortasuna illundu eikean ezertxo be ez genduala egin nai. Neurri orretaraiñoko abertzalea nintzan. Euskaldun uts-utsa. Gero, geure girotik aldatu giñanean, zerbait nastau giñan dantza lotuan; baiña beti be gitxi.

        Eliza kapillatxo bat egoan; baiña naikoa ta geiegi erri aretarako. Gu Bouridens'era joan eta aldi baten itxita egon zan, igande ta jaietan be mezarik emon barik; eta Saint Sinphorien'era joaten giñan mezetara. Jakiña, txirringan. Gero, asi ziran bertan mezea emoten jai egunetan. Ta ara be geu lau lagunok bakarrik joaten giñan, eta prantzes batzuk, geienak emakumeak.

        Ezagun eban eliza arek gitxi iragiten zana; ikaragarrizko busti usaiña artzen zan bertan. Gero, usain bera artzen neban San Pedro de Cardeña'ko elizan, eta Prantzia'ko elizatxo a burura ekarten eustan.

        Ebagi bear genduzan piñu saillak, baten emen eta bestean an, geienetan iru-lau kilometroko bidean egozan. Beraz, bearrekoa genduan txirringa, bizikletea. Gaiñera, Prantzia'n bizi ta mutil gazteak txirringa barik egotea be oi ez zan gauzea zan eta zar bana erosi genduan. Berreun ta zerbait geiago libera ordaindu neban neurea. Teodoro'k eta nik ordurarte ez genkian txirringan eta ikasi egin bear izan genduan.

        Orixe izan zan iru urte luzean Prantzia'n egin genduan onerako guztia: txirringan ikasi.

        Erriz aldatu giñan udabarrian. Captieux errian piñu batzuk eukazan nagusiak, eta ea areik botatera joango giñan itaundu euskun guri, lau lagunoi. Nai izatera, eguneko aloger izentau bategaz lan egingo genduala. Ogetamabost libera zirala uste dot, edo geienez berrogei. Ta berak arkituko euskula ostatua.

        Baietza emon geuntsan. Asko ez genduan irabaziko, baiña erosoago biziko giñan. Errian biziko giñan eta oean lo egingo genduan beintzat. Bouridens, zortzi-amar etxeko auzoa zan, eta beste erri ori bi edo iru milla lagunekoa. Ta an joan giñan.

        An ez geunkan eguzkiaren aurka lan egiterik. Egia, pagotxik be ez genduan jango; gaiñera, oraingo piñuak andiak ziran, eta orregaitik guri astunagoak egiten jakuzan.

        Lanera arlote antzera-edo jantzita joaten giñan; beintzat, baten, erria igarotean, neska gazte batzuk, euren artean zerbait esanaz, barrez asi ziran. Niri bardin eustan arek gutzaz barrez edo negarrez ikusi. Baiña Teodoro lotsatu egin zan-edo. Beintzat, ordutik aurrera, laneko galtza zarrak mendian laga ta kalekoakaz errira biurtzen zan.

        Ango konturik politena jan kontua zan. Ardandegi baten egon giñan ostatuz. Goizean, jagitean, baso txiki bat akeita baltza, paittar kopa bategaz, emoten euskuen. Gero, jaki apurra ipinten euskuen basorako, amarretakoa; geienetan, foegras latatxo bat ogi ta ardauagaz. Eguerdian izaten ziran kontuak, ardandegian bertan bazkaltzean. Bazkaria beti bardiña izaten zan. Zukua ta okela tato batzuk saltsan. Dana be gitxi. Naibeste ogi izan ezkero, pozik izaten giñan. Beste jatekorik, au da, saltsako okelarik ezin geinkean geiago eskatu; baiña ogia edonun eskatzen da, bear izan ezkero. Alan be, platereko saltsea amaituta eskatzea ez zan itxurazko gauzea. Ez euskuen zatituta emoten ogia, zati andi bat danontzat baiño, bear genduana artu gengian. Orregaitik, asieran zati txikiagoa ekarri eigula nai izaten genduan, gero geiago eskatzeko. Danok ikasi genduan ogia eskatzen:

        — Un peu du pain, s'il vous plaît.

        Baiña ogi eskabide ori, norberak barik, besteak egin eiela nai izaten genduan. Ta bazkari azkenetan izanda be, ogi geiagoren jaube egiten bagiñan, zati andia izan arren, musturtxo bat be ez zan geratzen. Dana iruntsiten genduan.

        Batzutan andra zartxo bat etorten zan ontzi garbiketara; irurogeitamar urte ingurukoa. Gure zoriaz errukituta-edo, begi onez ikusten ginduzan. A etorten zanean, ogi kezkarik ez genduan izaten; etxekandreak apur bat alde egitean, berari eskatu ta nai aiña ekarten euskun.

        Apaldu be bertan, ardandegian, egiten genduan, baiña gabeko konturik ez daukat gogoan.

        Len esan dodan lez, astegunean ipinten euskuen zerbait basora eroateko; baiña igandeetan ez geunkan basora joaterik ta tittara bete akeita baltz ta paittarragaz egoten giñan eguerdirarte. Olantxe egin genduzan aste bi edo iru. Rafael lengusuari, besteok baiño ausarditsuagoa zan da akeita esnea eskatzea bururatu jakon igande goiz baten. Esnerik ez eukela ta marmarka erantzun ei eutsan, baiña ipiñi eutsan katillu bete. Ta jaten egoala, urreratu nintzakion eta ogi guztia ez eiala amaitu esan neutsan. Ta alantxe egin eban. Ta jaiko jantziakaz jantzita meza nagusitara urten genduanean, kalean, berak errez jango eban ogi zatitxoa eskupetik eskupera aldatu genduan, eta Teodoro'k eta biok agirira atara barik aora eroan eta jan.

        Abarketa narrua jateko aiñako goseagaz jagiten giñan maitik; baiña gerora, gosea joan-edo, aztu egiten jakun. Beintzat, kalean zerbait janari erosterik egundo ez jakun bururatu.

        Aspertzen asi giñan Captieux'en. Ostatua be ogetak libera ordaintzen genduan; eta barriz, alogerik ez geunkan lanik egiten ez genduanean, igandetan-da, eta ezer ez genduan aurreratzen. Ta lengo erara nai genduala lan egin, nagusiari esan geuntsan, eta Bouridens'era biurtu giñan.

        Bouridens'en gengozala, bi bidar suak izan ziran an inguruko piñadietan. Egun baten, aste batzutan lanean jardun giñan piñu sailla amaitu genduan. Bazkal ostea zan eta ain zuzen be larunbata. Atxeki polita, beraz, arratsalde aretan opor egiteko, garbiketak-eta egiteko atxekiagaz. Astelenean joango giñan sail barrira. Ta geure laneko tresnak, aizkorak eta abar artuta, etxera joan giñan.

        Ta an atadian gengozala, basoan keia jagiten asi zala konturatu giñan. Ain zuzen be, geu aurreratxoago lana amaituta etorri giñan alderdia zan. Ta kezkatu egin giñan. Olan gengozala, andra bat txirringa gaiñean igaro zan estu-estu, ta guganuntz eskua luzatuaz marmarka joan zan. Gure lan tokira joateko, iñoiz euren baserri ondotik igaroten giñan, eta ezagutzen genduan alkar arpegiz. Ez dakit suaren errua geuri jaurti nai euskun edo zer esan eban.

        Itxurea zanez, eliz kanpaia jo eien joan zan. Ordutik laster elizatxoko txiliña asi zan tilin ta talan. Beraz, besoak gurutzatuta ezin izango giñan geratu. Gaiñera, peri eguna zan auzoko erri baten eta gure errian katurik be ez egoan. Ta sua amatatera edo al zana egitera joatea erabagi genduan.

        Ordurarte piñadietako sua zer zanik ez genkian, eta bera itzaltzeko zer lan egin bear zanik be ez. Guk uste genduan, edo nik beintzat, suak aurrera egin ez eian, zugatzak lurrera bota bear zirala. Beraz, aizkorak eta zerrea artuta joan giñan txirringan. Iñor ez genduan ikusi bide guztian, eta basoan iñor ez genduala arkituko ustean joan giñan; baiña ba-zan an jendea. Kirri eta karra egoan sua, sasi ta zugatzak erreaz. Gu eldu giñan alderdian, su andiak ekarren zuzenbidean, an eta emen su txiki batzuk egozan; ta txirrindulariak kontroletan egiten daben lez, itsuzaparradan oiñak lurrean ipiñi ta bizikletea edozelan botauaz, su aretako bat aizkoraz blisti-blasta amatau naian asi nintzan. Ori ikusirik, an urrean egoan gizon batek, besotik oratu ta geratu eragin eustan. Sua amataten ez lagatea zegaitik ete zan, arrituta geratu nintzan berari begira. Gero jakin nebanez, su txiki areik erderaz contrafuego'ak deitzen jaken orretarikoak ziran. Au da, suari aurrea artu ta erregarriak, sasi ta abar, erre, zer erre ez daukela arkitzean amatau eitean.

        Gure lagunetako batek oraindik gogorragoa egin eban: ara elduaz batera, itsumustuan, lenengo arkitu eban zugatza, zugatz txikia, aizkoraz eratsi.

        Gure jokerea ikusirik, euren bostian, zorotzat artuko ginduezan.

        Jendea nasai egoala ikusirik, geu be nasaitu egin giñan. Alako baten, piñu adarrak eskuetara emon euskuezan eta kontrafuegoaren atzetik, beste gizon aldra bategaz lerroan jarririk, eurak biztutako su ari jarraituaz, amatau egin genduan. Lan a amaitu genduanean, barriro geldirik.

        An ezer ez genduala egiten ikusirik, etxera biurtuteko gogoa egin jatan, ba-neukan zeregiña be ta. Ta lagunai esanik, eurak an lagata, txirringa artu ta etxeruntz asi nintzan. Bidean, jendarme bat buru ebela, iru-lau lagun etozan sua zan alderuntz; eta bide txiñorra zan eta geratu ta alboratu egin nintzan, eurak igaro eitezan. Baiña jendarmea be geratu egin zan, eta nora niñoian itaunka asi. Nik orduan, sua amataten izan nintzala beste iru lagunekaz; baiña an ez egoala estutasunik eta lagunak lagata etxera niñoiala, lan batzuk nitualako. Ori esan nai izan neutsan, baiña Jaungoikoak daki zer esan neutsan, nire gaztelera ta prantzes naste aregaz. Eurakaz joan neinteala agindu eustan, eta an joan nintzan danen atzetik.

        Sua zan tokira eldu ta denpora apur batera ezer ez genduala egiten ikusita, ea etxera joan ete neintekean jendarmeari itandu neutsan, ta joateko baimena emon eustan. Ta biurtu egin nintzan. Andik ordubetera, beste lagunak be etxean ziran. Ez zan su andia izan.

        Baiña bai urrengo baten! Urrengoa ikaragarrizkoa izan zan. Arratsalde baten, basoan lanean geniarduala, kei kolorea artu eban zeruak. Lenengoan odeiak ete ziran, gurmea ete zan, egon giñan. Baiña laster jakin genduan ziur zer zan. Airetik kedar txikiak jausten ziran. Ezpai barik, sua egoan nunbait. Baiña gengozan tokitik itxasoa lako lurralde zabala ikusten genduan arren, sua nun zan ez giñan konturatu. Gero bai; gero ikusten zan. Gugandik amabost kilometro inguruan zan sua.

        Ba-geniarduan lanean, baiña su aretxek kezkea emoten eustan. Ta geuk etxera eroan bear genduan bide alderdiruntz zala-ta, bidea itxi ta txarto ibiltea jazo ez ekigun, lenengotik alde egin bear genduala esaten asi nintzan. Ordu bi ba-ziran suagaz konturatu giñala, ta lagunak be nigaz bat etorri ziran eta etxera biurtu giñan.

        Oraindik urrun egoan sua gure erritik, baiña bertarako zuzenbidea ekarren. Naikoa aize zan eta erriaren gaiñetik, goi samar, ikaragarrizko kei lodia igaroten zan abiada bizian. Zabaleran beti neurri bardiña ekarren kei moltsoa. Amai bako izara —maindire— andia zirudian. Gure alboko emakume bat etxe ingurura ura jaurtiten ebillen, begian negarra ebala. Genkusanak larriagotu egin euskun gure kezkea. Sua gugana eltzen bazan, erri guztia erreko ebala uste neban, ango etxe guztiak —egia, danetara be gitxi— inguruan piñu andiak eukezala egozan da. Beraz, nun zear asiko giñan, olakorik jazoten bazan? Bide gurutzean bizi giñan. Jakiña, sua etorren aldera ez giñan joango, baiña beste iru bide geunkazan aukeratzeko ta euretatik birek nora eroaten eben bagenkian.

        Maletea artu ta iñora astea ez jatan ondo ereizten, eta au oldoztu neban neure bostean: sua errira etorten bazan, neure jantzi ta trasteak maletan sartu ta ur putzura jaurti ta alde al zan tokira. Baiña, denporeagaz, orrenbestekorik ez zala izango itxurea artu neban.

        Sua urreratu zanean, illunduta egoan ordurako, bertara joan giñan, ezer egin bear bazan al genduana egiteko. Suzko itxasoa zirudian. Ekatxetan olatu andiak amorruz danen gaiñetik aurrera egiten daben antzera, aurrera egiten eban suak, dana erreaz.

        Gizon aldra andi bat, gitxienez eun, kontrafuegoa egiten asi giñan, piñu adar orritsuakaz danok batera joaz. Joranez ekiten geuntsan lanari, ondamendiari arresiak ipiñi naian. Ta izerdi patsetan zaletasunik andienagaz jo ta jo geniarduala, beste alderdi batetik suak aurrera egin ebala esaten bat etorri zan. Agur gure alegiñak!

        Dana alperrik zala ikusita, laga egin geuntsan lanari. Kezka bat eukan ango jendeak: sua igaro zan tokian atso-agurak bakarrik bizi ziran baserri bat egoala, ta zar bikote arena zer izan ete zan. Gerotxoago, arriskutik atara zituela jakin genduan. Beraz, batetik suari ezer egiterik ez egoalako ta bestetik pertsona edo notiñen artean ezbearrik izan ez zalako, jendeak ez eban erakusten larritasunik. Ziur, ondamendi arek ez eutsan ikuturik egiten erri jendeari. Ta danori be iñoren kalteak min gitxi emoten dausku.

        Gure nagusia —ez zan erri aretan bizi— bere beribillaren ondoan suari begira ikusi genduan. Ez egoan alai gizajoa. Bere piñadiak be erre ziran. Aste batzuk lenago geuk ebagi geuntsazanak be bai.

        Ezer egiterik ez egoala ikusirik, etxera etorri giñan.

        Ez neukan lengo bildurrik. Arrabetera geunkan sua, baiña lotara joatea erabagi genduan; eta ezer arriskurik gugana eltzen bazan, esnatuko giñala edo esnatuko ginduezala, ta oean sartu giñan, ziur apaldu barik, bada orduan ez genduan euki ez gogo ta ez astirik orretarako.

        Esnatu giñanean, eguna eginda egoan; eta, jakiña, aurre eguneko suaz gogoratuta, kanpora urten genduan, zer ikusten ete zan.

        Dana, ixiltasuna ta bakea zan. Suak gure erri ondoan apur bat albora egin eban eta bakean itxi euskun. Gure etxea zan suaren alderdiruntz erriko lenengoa, ta eun da berrogetamar neurkin ingurutik igaro jakun bera, eta beste amar bat kilometroan aurrera joan.

        Nai ta basoa izan, beian edo lurrean sasirik ez bada, suak ez dau aurrera egiten, eta erri ondoko piñadia garbia zan eta suak ez eukan an zer egiñik.

        Geuri be kaltea ekarri euskun suak. Lan barik geratu giñan. Artzeko gengozan dirua ordaindu euskun eta geiago lanik ezin emon eikigula esan, nagusiak.

        Burdeos'era joan naian gengozan aspaldian eta aukera ederra geunkan orduan, geure gogo ori beteteko. Ta txirringan egin genduan osterea. Bouridens'tik Burdeos'era, 50 kilometro inguru izango dira. Ta sua izan zanetik bigarren egunera, bazkal ostean, geure txirringa zarren gaiñean jarri ta an joan giñan, iru edo lau egun igaroaz ango bazterrak ikusteko asmotan.

        Burdeos'ko sarreran bertan izan neban lenengo estutasuntxoa. Ni lau lagunotatik azken niñoian, eta bide gurutze baten, beste iru lagunak igarota egozala, errizaiñak gure bideko aruntz-onuntza geratu egin eban, bestekoai bidea iragiteko. Lagunak ez ziran konturatu ni an geratu nintzanik, ta ba-joiazan aurrera. Ni, barriz, eurak ezkutau bear zirala ikusirik, estu! Egongo ez nintzan, bada, poltsikoan txoritxiki bat barik, ezagutzen ez neban erri baten, neure burua bakarrik ia galduta ikusten neban da? Didarka be ez neban nai asi, lagunak geratu eitezen. Ta noizbait bidea guri iragi euskunean, txirringa gaiñera igoteko asti barik, paleto antzera korrika beste aldera igaro nintzan eta alik bizkorren besteen billa joan.

        Kai ondoan bultzia igaroteko dagoan zubi ondoan geratu giñan ostatuz. Ango bar baten egiten genduzan goxaldu, apaldu ta lo. Bazkaldu ez, bazkaldu, eguerdian nun arkitzen giñan, antxe. Burdeos au Bilbo'ren antzekoa iruditu jatan, itxasontziz betetako bere ibai ta guzti.

        Ez genduan ikusi, ta jazo be ez jakun egin, aintzat artu ta kontaten ibilteko erako gauzarik. Igari egiteko edo piszina eder bat ikusi genduana gomutaten naz; txakur erakusketa zala ta baubadea (zaunkadea) besterik entzuten ez zan toki itxi baten ondotik igaro giñana be bai. Arratsalde baten, ibai ertzari jarraituaz, emengo gudea zala ta ara joandako euskaldun ta espaiñar itxasontzi pilloa ikusi genduan. Donostia'ko Artzai Onaren dorrea baiño luzeago eukan eliza bat ikusi genduan, kanpotik; Sainte Catherine angoentzat kale ospetsua be bai. Egun baten, uste barik, bertako jaiak ziran auzune baten sartu giñan, eta arratsalde atsegiña igaro genduan. Arrastroa be ikusi genduan. Baiña politena an egin genduan bazkari bat izan zan, edo bertako jazoera bat.

        Emen sartuko or sartuko ibilli ta gero, sartu giñan, nunbait. Txiro antza eukan, edo zuzenago esateko, guztiz mailla apaleko jatetxea zan, baiña ate aurrean Bar izena eukan jatetxe baten gutzat lain egongo zala ta, toki apaiña izan edo ez izan, ardura gitxi euskun guri.

        Bazkaldu nai genduala esan geuntsanean, edozetatik eskatzeko, nai genduana eskatzeko, erantzun euskun. Ta erabagi genduan zer jan. Zukua edo sopea, arrautza utsezko tortillea ta okelea saltsan.

        Ziur, orduan asi ziran gutzat zukua egiten; beintzat apur baten zain egon bear izan genduan, eta fideoagaz egindakoa ekarri euskuen. Ez zan oillo saldeagaz egindakoa. Alakoxea emoten euskuen geroago Langille Batalloietan, akeita-esnerik ez eukenean, gosaritarako: ur utsez egindakoa. Urrengo, tortillea ekarri euskuen. Euren ustez, ziur, laurontzako zana; baiña guk biren artean artu genduan eta beste alakoxe bat egiteko eskatu geuntsan. Ao zabalik geratu zan etxekandrea, ori entzutean. Ta egin eban bestea be. Azkenez tomate saltsan aragi tatoak, bildotsa-edo. Zati bat edo beste andiak ziralako, erdiko azurra ebagitea nai genduan. Etxekandrea, geuri ondo ezin eginda, gaiñean geunkan beti; ta berak zerbait ekarriko ebala ta joan zan. Zer ekarriko ta, Jaungoiko maitea, hojalatea ebagiteko lantegietan erabilten diran burdin ugartsuzko artazi andiak ekarri euskuzan! Ta aretxegaz ebagi genduzan. Guk egin bear izan genduzan alegiñak, barre purrustadai ezin eutsita!

        Akeita bear bagenduan be ba-eukela esan euskun; baiña ez giñan akeita zaleak eta ez genduan artu.

        Merke egin euskun bazkaria; ta ordaindu, agurtu etxekandre prestua ta urten genduan. Gosea kendu genduan beintzat.

        Nitzat piñuetako unerik txarrena, bazkalondoko lo kuluxka denporea izaten zan. Eguraldi txarra, bustia-edo, ez bazan, zugatz ondoren baten ondoan etziten giñan, apur baten lo pixka bat egiteko. Nire lagunak laster egozan zurrustadaka, ta lanerako jagitean begiak gorri-gorri eukiten zituen. Baiña nik egundo ez neban begirik itxi, ta nitzat une a inpernua izaten zan. Zelako oldozkunak eukiten nituan! Geienez aste batzutarako alde egiten gendualakoan etxetik urten genduan, eta urte bi geroazan erbestean, atzerrian. Ta bizitza ona izan ezkero, danik-eta ama-zuloena be egin egiten da edozein lurraldetan. Baiña zelako bizimodua gurea! Prantzia'n ez geunkan bizia aurrera ataraterik; Españia'ko gudeak ez eban amaitzeko itxurarik, eta beste guda andiagoren baten bildur zan jendea. Sekula biurtuko ete giñan gero etxera? Oldozkun oneik ezin izaten nituan burutik kendu, etzinda begi zabalik gora begira igaroten neban bazkalondoko aldi areitan.

        Andik kanpora ez nintzan geiegi larritzen kontu oneikaz. Gazteak giñan eta, bada-ezpadako bizimoduari arpegi emoteko bizian adiñik bada, gazte denporea da. Sabela apur bat bete ezkero, erosotasun barik be biziko giñan urte batzutan.

        Bein gauza barregarria basoan igaro jatan. Lurralde areik guztiz legorrak ziran. Eguraldi txarragaitik lanik egin barik geratu giñanik ez naz gomutaten. Galduko genduzan kontixu, baiña ez gomutate au egun gitxi izango ziran ezaugarria da. Eguraldi ederrak izaten genduzan geienetan; goizetan iruntz gogorra ta bero gero. Egunik geiena eguzki galdatan izerdi patsetan egiten genduan, batez be arratsaldea. Origaitik, bein bazkaldu ezkero, ura edaten ez giñan geratzen. Zugatzetik zugatzera eskuetan iru tresna geroazala joaten giñan: aizkorea, azala-kentzekoa ta ur botillea. Ta bakotxaren ur botilleari zangadea egin eta zugatz ondoan laga ta ekin lanari.

        Bein, sail barri baten lanean asi giñanean, bide-zabalaren ondoan iturria egoala konturatu giñan. Beraz, antxe artuko genduan edateko bear genduan ura; ta bazkalondoetan laurok txandaka uretara joango giñala erabagi genduan. Egun baten bat, urrengoan bestea ta olantxe.

        Aurreko egunetan besteak egin eben zeregin ori, ta nire txandea be eldu zan. Bazkaldu genduanean, aoan jatekoa nebala joan nintzan. Kilometro erdi inguru geunkan iturrira, ta bazkaria egiten genduan lapikoagaz joaten giñan uretara. Illuntzean ez zan asko geratzen.

        Ba-nentorren ura artuta kantu-kantari ta, oi!, okerreko bidetik nenbillen, bidea zarratzen urten eustan zugatz batek esaten eustanez. Bada zugatz a ondo ezagutzen neban, etxerunzkoan beti be ondotik igaroten giñan da. Ba! Ez zan oker andia. Geienez be zearka eun neurkin egin eta arkituko neban bidea. Ta asi nintzan neure okerra zuzendu naian. Baiña biderik ezin neban arkitu. Atzera, aurrera, ezkerrera ta eskumara egin arren, ezin bidean sartu. Nik uste neban baiño geiago okertu bide nintzan lenengoan; eta gero, bedarrak estaltzen eban bide-txiñor aren gaiñetik igaro arren, ez nintzan konturatu. Baiña tira! An egoan bidea alako baten. Jarraitu neutsan bideari ta bide gurutz batera eldu nintzan. Baiña lengo ainbeste atzera-aurrerak nastauta laga ninduen, eta ez nekian zein bide artu geure lan tokira joateko. Lagunak ez zirala urrun egongo ta didar andia egin neban.

        — Teodorooooo!

        Ez neban erantzunik izan. Ezker aldera baserri bat ikusten zan, oiñez amar miñutu inguruko bidean. Baserri a urrunetik ikusten oituta gengozan; ba-genkian bide-zabal ondoan egoana. Beraz, baserri aretara eroango ninduan bideari jarraitu; gero, ara eltzean, bide-zabalera urten; eta, ura artzen genduan iturri aldera biurtuaz, geure lan tokira eroango ninduan bidean barrien-barri asi. Orixe zan neure asmoa.

        Baiña baserri aretara eltzean, an ondoan bide-zabalik ez egoala iruditu jatan. Baserrian norbaitzuk biziko ziran ustean, joan nintzan; baiña an ez zan nabaitzen ezer bizidunik. Inguru guztietatik sasiak ito bear eban etxe zar bat zan. Dana zan berotasuna ta ixiltasuna. Zomorroen burrundarea besterik ez zan entzuten.

        Gure Lizardi andiak be, olakoxe giroan idatziko zituan bere Urte giroak ene begian olerkian diñozan bertso oneik:

                Ango kixkal bearra, ango marmarra,

                Ego-begi izaki ta aizeak garra;

                irakin diraki, beroz ezezik

                erleen egoek jo ta nasirik.

        Baiña aria eten barik, eldu deiodan lengoari. Baserri aretara joateak be argitasunik ez eustala emon ikusita, oraindik len baiño galduago neure burua ikusten neban. Ta estutu egin nintzan. Ordurarte, urez betetako lapikoari kirten bietatik elduta jira-bira guztiak egin nituan; baiña orduan jaurti neban ura ta, neure lapikoa esku batetik dindilizka nebala, bizkor asi nintzan lengo bidean. Ta miñutu asko baiño len, an nengoan len aitatutako bide gurutzean. Nik ez nekian iparraldea nun zear egoan, nun egoa, nun sortaldea ta nun sartaldea. Ta nun zear asi ez nekian, eta len baiño didar andiagoa egin neban lengusuari deituaz; eta erantzunik izaten ete neban adi-adi nengoala, ras!, jagi zan Teodoro, nigandik irurogei neurkin ingurura, didarka nor ete ebillen ikustera. Ikusi nebanean, barre algaraka joan nintzan beragana. Ta nire lengo ibillerak edestu neutsazanean, lenago be beste didar bat entzun ebala erantzun eustan.

        Arratsalde aretan ur barik konpondu giñan.

        Sekula ez naz izan lanari iges egitekoa. Trabajadorietan be, al neban guztia egiten neban, eguneko alogera errialtxo bat bakarrik izan arren. Ta nire trabajadore lagunak egiten ez ba-eben, ez nintzan konprome izaten, ezer lanik ez zala erakusten da. Ni baiño iñuzenteagorik!

        Egia esateko, piñu lanean ez zan alperrik. An ez zan agintzaillearen bearrik. An ez zan kontu ta barriketarik; emon da emon, al ebanak al eban guztia. Ta ni baiño geiago edozein zan, ni baiño sendoagoa edozein zan da. Baiña ni ez nintzan aseten; beti geiago nai izaten neban. Egunean iru bidar botaten genduzan zugatzak. Azkenengo, egunean bertan amaitzeko lain. Neu nintzan bat botatekoa; ta, lagunak ogei bota bear zirala esaten baeban, nik ogetabi edo ogetalau bota bear zirala erantzuten neutsan, eta bota be bai. Gero, bein baiño geiagotan, illuna gaiñera etorkigula ta amaitu ezinda ta basoan illunean txarto ibilli ez geintezan, lana amaitu barik laga ta aguro urten bear izaten genduan.

        Piñuetan egon bear banintzan, alik-eta irabazirik andiena atara nai neban. Baiña al baneban, iges egingo neutsan lan ari. Bai orixe!

        Eta iges egin al izateko bidea agertzen asi jatan. Nire koñatu Lorentzo'k, Bilbo ta Ipar-aldea Gobernukoak galdu ebenean, Prantzia'ra iges egin al izan eban. Gerotxoago, ordutik laster, Inglaterra'ra arrantzara joateko aukerea izan eban eta ara joan zan; eta, nik eskatu barik, diru apur bat bialdu eustan: bi edo iru libra esterlina. Aurrerantzean be, noizik bein bialtzen baeustan, lan egin barik —piñu lana esan nai dot— konpondu neintekean. Ta nire gurari au jakin eragiten, idatzi neutsan Lorentzo'ri. Bere erantzuna pozgarria izan zan nitzat. Bialduko eustala bear neban dirua. Ez neban bear asko.

        Nire lengusuak be aspertuta egozan piñuetako bizimodu aregaz. Ta zein ez? Ta lagatea erabagi genduan. Piñuetara baiño len be, laguntzea izaten eben eta aurrerantzean be nok lagundu ez eben paltauko.

        Ta San Juanetarako Donibane'ra biurtzea erabagi genduan, an gelditzeko. Oraindik iru illabete paltau ziran. Ez jatan laburra izan aldi a. Beti buruan zenbat egun paltau ziran; nai ta be ezin kendu burutik kontu eroatea.

        Burdeos'en lau egun eginda biurtu giñanean, nagusi barria billatu genduan. Españiarra zan bera; ziur, gu lez lenengoan piñu ebagiten ekindakoa.

        Ordurarteko piñurik andienak ebagi genduzan beragaz, eta bakotxagaitik sei libera ordaintzen euskuzala uste dot. Oneikaz, piñu andiokaz, ez giñan errez ibilten zerreagaz lana egiten genduan bikotea. Ez genduzan menperatzen: Beti nengoan marmarka, gure eziña aoan nebala; baiña beste biak jaramonik ez eben egiten.

        Sekula baiño txartoago ibilli giñan zugatz botaten egun baten. Bat botatean, zutiñik egoan beste baten gaiñera joan jakun. Au ez da ezer; bein baiño geiagotan edonori jazo oi jako. Baiña bigarren ori ebagitean, biak beste baten gaiñera jausi jakuzan. Alakorik! Iru zugatz alkarreri musuka. Ez dakit zelan lurreratu genduzan.

        Gure aldrako beste biak, zerreagaz asteko konturik ez baeuken be, zerbait erabagi bearra izango eben. Nik neure aldetik, artu neban erabagia: lagunak itxi.

        Gure ugazabagaz, beste batzuen artean, lekeitiar birek lan egiten eben. Egia esateko, geiago be ba-ziran lekeitiarrak an, eta lenengoan alkarregaz lana egiten eben; baiña diñodan aldian, aitatutako biak alde eginda egozan besteakandik. Prantzes bat lagun barik, bakarrik, egoan; ta lekeitiarrak ebagitakoak egiten zituan. Zugatx bakotxari adarrak moztu ta zuritzea, onenbestekoa emoten eutsen lekeitiarrak prantzesari.

        Neuk be lan a, modu aretan, egingo neban. Berba egin neutsen eta baietz erantzun eusten lekeitiarrak. Lagunai neure asmoa agertu neutsen, eta biaramonetik asi nintzan bakarrik lanean.

        Eztabaida txikienik be ez neban izan lagunakaz. Itz batik be ez eusten erantzun, eta auzi onezaz sekula ez genduan berbarik egin. Ez piñuetan eta ez andik alde eginda be. Aurrerantzean be, jan kontuan batera jarraitu genduan. Eguerdian ez giñan batera egoten, eta neure ontzian eroaten neban, danontzat egiten genduan lapikotik artuta, neutzako bazkaria.

        Arein eta nire lantokiak ez egozan alkarrengandik urrun, eta ba-neukan Rafael'en zerra laguna nor ete zan jakiteko guraritxoa. Ta bein, ixilka, urreratu egin nintzakien eta, zugatz artean neure burua gordeta, zelateka begiratu neutsen. Karlos zan Rafael'en laguna.

        Ez dakit nire alde egitea sentidu eben ala ez eurak; baiña nik neuk tamaltxoa sentiduten neban.

        Baiña gero be, nitzat ez joiazan gauza guztiak nai lez. «Ez da munduan larrosarik arantzarik gabe» esaten dau abestiak eta alantxe da. Zerriari agur egin neutsan, baiña an be kontuak ziran. Ni baiño geiago zan prantzesa lanean; oituago egoan eta sendoagoa zan. Gaiñera, erramintak, aizkorea ta azala kentzekoa, obeak eukazan. Ta olan, esprintean geiago diran txirrindulariak, bidean sariren bat dagoala ikustean ekiñaldi gogortxo bategaz lagunari aurrea artu ta saria eureganatzen dabeen lez, arek be, bardin samar giñoiazala, zugatz txikiren bat eratsi ebela ikusten ebanean, olako itxurarik egin barik, baiña tapa-tapa joaz, aurrea artzen eustan, eta zugatz polita berak artu.

        Baiña ez neukan zer esanik. Tokia edo lagunak aldatuta be, ez nintzan barriro asiko marmarrean. Gaiñera, ezin esan eitekean prantzes arek zikin jokatzen ebala; geiago zan eta bere alagaz baliatzen zan.

        Baiña, ze arraio! Ez zan estututeko kontua. Aurrera joiazan denporak. Geienez be, iru-lau aste egingo genduzan piñuetan. Beraz, asarre itxurarik ez genduan agertuko iñoren aurrean.

        Azkenengo egunetan lan barik geratu giñan. Ez genduala piñurik bota edo lurreratu bear esan euskun piñu jaubeak. Nai izan ezkero, beste lan bat eskeiñi euskun: len zugatzai kendu ta lurrean egozan adarrak neurri baten ebagi, neurkin kubikoko onenbestean. Lan barri aretan ez egoala irabazi andirik ikusi neban, saiorik egin barik. Oitutakoan, egunean ogetamar libera irabaztera elduko giñala esan euskun berak. Ta guk, iru-lau egun barru andik alde egiteko ustean gengozanok, ez geunkan orrenbestera elduterik. Beraz, ez joatea erabagi neban.

        Nire lagunak ostera beste eretxikoak ziran; joan eta saioa egin barik ezin jakin eitekeala, ta joan egin ziran. Baiña laster jakin eben an ez egoala zer egiñik, an ez egoala irabazirik eta alperrik zala ara joatea. Eguerdiraiño egon ziran lanean.

        Goiz bat galtzea ez zan ardura andiko gauzea. Baiña Karlos lagunak ebagi txiki bat egin eban atzaparrean. Txikia, zentimetro bat luze ingurukoa; baiña tendoiari ikutu-edo, atzaparra zirkiñik egiten ez ebala geratu jakon. Ez dakit denporeagaz ondu ete jakon bere gatxa.

        Lan barik geratu giñanean, egun baten, ez dakit zelan, putz edo baloi baten jaube egin giñan. Eta fubolean jokatu genduan. Denpora askoan jolasik egin barik gengozan eta bat bateko joko arek ler eginda itxi ginduzan. Urrengo egunean, erderaz esanda, agujetak neukazan; eta, orregaitik, izentautako egunean ezin joan izan giñan Donibane'ra, ta egun bat edo bi atzerago joan giñan.

        Karlos'ek ez eukan iñor Donibane'n eta ez iñun Prantzia'n. Beraz, arek ezin eitekean Donibane'ra etorri ta antxe geratu zan, eta berari laga geuntsan danona zan zerrea. Azala kentzekoak be antxe geratu ziran. Aizkorak ez, aizkorak osabanera ekarri genduzan; kirten barik, uste dot.

        Nik, neure azala kentzekoa, sukaldean, zearka esegita, laga neban, azpian ingi baten bertso bi jarriaz. Ez nebala nai geiago piñu lanik egin eta ez peladorarik eskuetan artu, esaten neban.

        Zelakoak ete ziran nire lenengo eta ia azkenengo bertso areik! «Ia azkenengo bertsoak» diñot, bada beste bein bakarrik egin nituan zer edo zelako (zeozelako) batzuk.