VII. Lenengo guduxkak urian

1. Jauntxoa Mungian.

2. Arangoitireneko batzarra.

3. Izlari ta yardun-asmoa.

1

        Arrats beranduan Busturik Adona, Pedro Viñasen etsandregaia, kartagoar sutsuen etserik etse bidali eban. Biar goizeko trenean datozala zan, ez geiago ez gitxiago, etse bakotxean itzi eban mezua.

        Biaramonean bultzia eldu-baiño askozaz lentigo batzandu ziran gelunean kartagoar agirienak: Olabe, Laraudo, Floren Andraka bere aitaren izenean, Simon Gangoiti, Belaunde ta Arandui. Oni ezeutsen geienak ontzat artu odolez zikinduriko arakin-narrua altzoan ebala alango arrera baten agertu izatea. Baita Gondramendi be an ebilen, geltokira sartzea doakoa zan-ta. Maisuak, umeakana yoan bear ebala izentxartel baten esanaz, Adonari emon eutsan bere ordezkotasuna. Busturi ta Labarto ebilzan aurrerengo.

        Laukarizpeko tuneletik txiztuka ta ketan suburdia agertuta geroago, Pedro Viñasek orga-atzeko aldetik suziri batzuk erauzi ebazan.

        Noizik noizera alderdikoitasunak ganez eginda edo «Gora Kartago» deadar egiten eban Floren Andrakak.

        Busturi zan aurkezpenak egitekoa.

        Don Anbrusek, Morroskok eta Viñasek banan banan guztiai eskua emon eutsen. Floren Andrakak, aurkeztordua eldu ekionean, inkondisional zala esan eutsen. Irunaka sartu ziran Mungiako kalean; lenengo lerroan, Busturi ta Laraudoren erdian, jauntxoa; bigarrenean aldungeia, Olabe ta Gangoiti lagun ebazala; irugarrenean sendalaria ta bere esker-eskuma Floren Andraka ta Belaunde. Arakinak, Gondramendik eta Adonak askozaz atzerago zerraien besteai. Alkatea agertu etzalako marmar eragon eben kartagoarrak egun osoan. Alan be, Arangoitiren begi-begikoa zalako, alkarren artean ta isil-misilka baiño ezeben yardun.

        Anton Imazek suziri-otsa entzun ebanean, Gatikako elizondotik gelunera begiratu eban eta «Eurak etedoguz» esanaz arineketan barri-gosez Mungiaratu zan. Urian zeinbat sartuago ainbat sarriago, lodiago ta gizatsuago, egiten ekioen kartagoarrai euren mordoa, pilloa. Berrogeita iru lagun ziran, txiki ta andi, ume ta umeerezi, Erroma-aurrean igaro ziranean. Floren Andraka, bere lerrotik aurreko bietara yoanda «Auxe da Erroma... auxe da Erroma... auxe da Erroma» aldizka ta belarri belarrira eguneko iru gizonai esan eutsen. Irurak goi ta bee Farmacia de Larrinaga zurt ikertu eben.

        Anton Imaz kaleratu zaneko, besteak Arangoitiren etse ondoan egozan. Iru bilbotarrak eta Busturi, besterik inor etzan Arangoitigana yoan. «Amaika amaiketan Kartagon batuko gara guztiok. Floren, datorrela aita be».

        Busturiren agindu au entzunda, beingo baten egabanatu ziran kartagoar zintzoak, zaldi-artera Laraudo, Olabe bere gozotegira... eta onelantxe bakotxa bere egikizunetara.

2

        Arangoitik txeratsu ta maiterik artu ebazan lau ikustariak « Gizonak, etzagoze elizan» esanaz, esegita itzi ebezan burukoak bururatuta «Andia da, ganeratu eutsen etseko yaunak, andia da ta biotzeragino sartuko jaku etxe oni egin dautsazuen dedua. Yezarri, yaunak; zu ortxe erdi-erdian, don Ambrosio de Isasti, gloria de las Antillas (Irribarre Busturik). Zuok gizalegez ta txeraz artzeko, zeuok agertzea naikoa ezpalitzakidan, neure aspaldiko adiskide ta gogaide bilbotarrak zuek onako zarena yakin-arazo dauste; baita legegizon gazte au euren izeneko aldungei dala be ganeratu dabe. Ondo etorriak izan zaitezela. Artu dodan paper onetan ituna ta euspena eskatzen jataz.

        Gizonak, parkatu; etxat oraindino gomutaratu zerbait eskintea. Jereza nai beste edariren bat, Navako ardao zuria, Kariñena... onelango zerbait artu nai dozue?».

        —Ez, eskerrik asko; maiti gatoz, gosalduta.

        —Zeuen etsean zagoze ta eskuetan daukazuez nire eskubide guztiak.

        Onetan lau bat urteko neskatilatxo marot eder bat, Arangoitiren loba zurtza, arteratu ekioen «Osabatxo» zinoala.

        —Majalen, laztantxo, erdu ona, eder ori —esanaz, mosuka altzoan artu eban etseko yaunak—. Gaixo oni aita, Orioko seme, Bilbon injenieru egin zan bat, orain urte bete il ekion, eta ama, neure arreba bakarra, aurtengo udan. Umea gora-bera itz egin dagikegu, isilla da. Ituna edo burubidea ta priera euspena, goratzeko laguntasuna, nigandi izan gura eidozuez. Al dodantxoa egiteko gertu nago. Liberala naiz ta nire botoa izango dozue. Belgikan oi danez, emengo aukerak ginokoak balira ta nik legegizon ta etsagun ta lurdun naizalako boto baten ordez iru baneuz, irurak, Torrealdea, irurak emongo neuskizuz.

        —Eskerrik asko, yaun Arangoiti; ta eskertsu naizala erakusteko, beste onenbeste ta geiago zure alde egin gura neuke.

        Orregaitino, boto bat baiño eztaukazula entzutean arri ta zur nago. Maistar utsetan berrogeiti gora daukazuzala esaten izan dabe Bilboko gure adiskideak eta gero adiskidetan...

        —Berrogei maistar baukadaz, egia da; autitzik barriz, botorik, neurea soil-soilik. Maistarren autitza maistarrena da; eurak dira botodun. Gizonak, arpegia lotsaz gorri-gorri dogula bada be, auxe autortu bearreko gagoz: gaur eguneko aukerak, menpekoen arterako dira egoki; liberalak garala, lokabezaleak dala gure izengoitia ta gero maistarrari libertade dontsu ori kendu! «Maister, emoidak eure botoa, bestela bide, alde egik etseti, atera yoan adi».

        Lentxoago Morroskok autortu ebana, arri ta zur eginik eukazan Arangoitik, «Bere eskuz ereindako gari ta artoen ernaminak biotzean daukaz sustraiturik».

        «Autarki-batzaileak bestela atera dirautsanean, mendira eizari batek txakurrak lez, arimea lotuta, traillan daroe ta maistarra onelan lotu ta erabiltea badakizue, gizonak, zer dan? Azaluskeria, hipocresia».

        Ezetekioen damutu jauntxo ta lagunai ara agertzea?

        Arangoitik, ori bai, egiarik garratzenak eztitsu ezpanetati ataraten eutsezan. Urrengoak, lengoak baiño be garratzago eurenez izanarren, eufonia utsezkoak zirudien bere agoan. «Nik lapurra erruki dot, mozkortia erruki dot; azalutsak, hipokritak, eztodaz erruki, iguin dodaz, gorrotoa dautset. Gure egunotan Europa geienean trata de blancas kendu bear dala ta yo ta su dabil... Burutasun ona da. Trata de blancos sustraitik erauztea, ondo-ondotik, errotik atara ta eten ta erre ta austutea gogotan artu bear dogu, egiazko liberalak bagara, azaluts andi batzuk izan-ezik. Bilboko gogaideak eskatu dausten euspena maistarrai botoa emon eragitea bada, gizonak, eznaiz giza-merkatari, no soy mercader de hombres, no soy tratante de blancos erantzungo dautset».

        —Baiña zuk maistarrai autitza eskatu ta indarrez kendu nai ezarren, itunez, burubidez, egia zein dan erakutsiz...

        —Bai, Torrealdea. Ni iztun banintz, eztautsut esango eznintzateala Mungialdeko botodunakana urreratuko. Eztegu-ondoan ezkonbarriak Valladolid-tik Parisa ta Londresa yoan gintzazanean, ain zuzen be, Inglaterra guztian aukeraldia zan. Gladstone ta Salisbury ziran ango Bekosolo ta Torrealdea. Ezkurdi bat, beste batzun artean Hyde Park izenduna, luze-laburrean Bilbo osoa baiño edatsuago baita bada!! gizonez bete-bete beterik egoan. Unean izlariak...

        Onetan Majalen gogaituta osabaren altzoti yatsi zan «Osaba, banoa» esanda.

        —Mosutxo bat, Majalen. Jaun onei be emon bana.

        Umea suetera yoan zanean «Eztakit zetan gengozan —esan eban Arangoitik—. Au da burua!

        A! bai. Hyde Park-en gengozan ingeles izlariai entzuten. Alantxe egin bear litzatez gure arteko aukera guztiak».

        Laurak era batera itz eginez aintzat artu eben etseko jaunaren eritxia. Arangoitik, bitartean, otseinari jereza ta kokil batzuk ekarri eraginaz, bere emazte Andra Isidora Hayedo de Arangoiti lau arrotzai aurkeztu eutsen.

        —Valladoliden une askotan bizi eizara —esan eutsan andra Isidorak Viñasi.

        —Bai, andrea, sendalari eginarte, zazpi urtetan.

        —Nire poza, neure yaioturi ederra aitatu lekion norbait Mungian dakustanean.

        —Viñas, Don José Zorrilla olerkari bizarzuria, zuk igazko neguan Teatro Calderón-en ikusi izango zenduan arako olerkari buruntzitu ebena, ezta nire emaztea baizen Valladolid-koi. Nor da au ta zer da au!

        Tango baten izmizka ekin-ondoan, andra Isidorak, etzataulkitik yagita «Gizonak —zirautsen—, zuek arlo andiari lotuta zakusedaz ta banoa neure ezgauzetara. Majalen, ekazu eskutxoa ta goazan polito-polito. Viñas yauna, gero datorren domekan geurera, bazkaritara, e?».

        —Eztakit, bada, astirik edo... izango ete...

        —Akiakularik eztogu bear, domekararte.

3

        Eztarriak busti ta zigarroak ondakindu ebezanean, Arangoitik, barriro yesarri-arazota, itaune au zuzendu eutsen: «Non dozuez, bada, izlariok, kale-sermolariok?».

        —Maria! Gitxi langoxea da, gure adiskide Perico Viñas. Amaika bidar ikusi dot Valladolid-ko Suizoan legegizonak eurak isilik eukiten! Aukeraldiko garaipena orretan badatza...

        —Euskeraz izketan baaldaki berorrek?

        —Tautik be ez.

        —Orduan toton. Emen kalean bizi diranok, osoro nai erdizka ta zelanbait, erderea bururatzen dabe; baia kaletik urten ezkero, sei ezaldagoz basauri bakotxean, sei gizaki, erderazko itzaldi bat ulertuko dabenik. Isilik zagoz zeu, Viñas. Zer dirauskuzu?

        —Adiarazle baten bitartez baserritarrai lokabetasunaren zirzartadak ikusi ta goratu-arazo lekioz.

        —Gatx da gure artean adiarazle on bat idorotea. Etedago bakar bat, orretarako gai danik? Ostean on bat aurkituezkero, Begi, zure naikide ta aurkari Begi errez garaituko dozu orretan, itzaldiak egiteko arazo orretan. Sendakuntzan Bilboko sendalaririk onenak, azturatsuenak atzak bete lan izango leuke Begi sendalariari daukan bezeria kentzen. Baserritarrakazkoa eukiteko iñor ez langoa da, ez bakarrik adikor, irribarretsu ta autuzale, baita eritasun-azalkeran ulerterreza be bada. Sendalari-arterako azalkera-taiu bat, baserritarren arterako beste bat, guztiz bestea, erabili oi dauz. Bitarikoak dira eritasunak Begiren izketan: astunak eta arinak, ardurazkoak eta ezerezak, ilkizunak eta osasungarriak. Lenengoak guztiak dira —litis, bigarrenak barriz— min. Burukolitis, gibelekolitis, biotzekolitis, kuntzurrunlitis... gatx astun, ardurazko, ilkizunak dira. Ostera burukomin, gibelekomin, biotzekomin, estekomin, kuntzurrunmin osasun-garritzat daukaz, gizonari atsedena arrarazoten dautse ta. Buruan, geienetan, txapel andi bat darabil; ezpanetan, amar minuturik amar minutura, zigarrotxo bat; sakeletan beti paperen batzuk: eguneroko, liburu ta abar; beti gogaldi oneko, beti astrapalatsu, beartsuai on egiteko beti gertu; aukeraldia igarota aurkari bakoa; ailagineko ortzargia; begi-andi, azal-gorri; odol-bero, negar-samur dala, guztiz barrekor; azbegiz itsusi, motz; gorputzez zirats, lerden; ibilkeraz txairo; emazte maratz burutsuaren gurtzaile; iru seme-alaba eder zelan azi eztakizan gizona; auxe da Mungiako sendalari Begi. Amaseiko gorri eder bat gitxienez emongo neuke gizon ori gure alderdiko, gure gogaide ta aukera-lagun izatearren.

        —Mungiako zabalean itzaldi bat ganoraz egiteko gauza ezpada, ezkagoz txarto.

        —Ori? Atari nai etsari edo sala baten lau edo bost gizoni itz egiteko, egokia da, bere bizikoa; batez be kopa bat edo bi ustu baditu; baia leku agiri baten eun bat gizon begira ta adi badauz, nok Begiri itz eragin?

        —Adierazle on izateko zer bear da?

        —Ai, Viñas! Zuk uste dozun baiño asko geiago. Bateti izlariak diñoan guztia burutan artu bear dan, besteti, burutan artuta bateratsu, euskerazko itz ta esakera egokiak euren artean erne bear dakioz, erdaldunari entzundakoa argi ta garbi agertzeko. Euskera ta erderazko mintzo onek española ta frantzesa lez alkarren antzeko balitzaz, orduan isilik nengoke. Bat batera gogamentxo bat buruak emon daust. Yatabearrak beti izan dira eztizko ezpandun. Tira, don Anbrus! Antilletan bizi izan zaran artean etxatzuz ezpanok garraztu izango ta asi, auxe da erarik onena, asi lokabetasunaren zirzartadak baserritarren ulepean sartzen. Etseti eztakit nik urteten noizean beintxo izan ezik; baia Isasti gurea argi-banatzaile asi baledi, entzule izango nenduke ta neure txaloak izango leukez zolienak.

        —Nire urteak eztira, Arangoiti, biderik bidarte ta sasirik baso ibiltekoak.

        —Ain zuzen gure basauritxoetara zalkurdiz yoan leite.

        —Osaba, Mungiako itzaldia Perikorentzat itxita, berorrek Yatabeko udaletsean itz egin begi. Neuk be erderaz zerbait ganeratuko dautset.

        —Busturi, nor izan da goizeon nire ezkerreti etorren mutil gazte andia? Orixe adiarazle ona, yasekoa, izan daiteala uste dot. Urduri ta eragina da, barritsu-samarra be bai, ernea be badirudi ta puska bategaitik ezta ori atzeratuko.

        —Floren Andraka da ori. Aiko or Arangoiti yauna, Viñasek aukeratu daben adiarazlea.

        —Floren! Jajajaja. Gizonak, berandutxo zoazelako Kartagon agiraka asi badakizuez neuri egotzi errua. Au entzun bagarik etzaiteze iñora yoan. Orain lau urte gure aukeraldi atan, eztakit nori otu ekion alderdi bateko ta bestekoai ezizen bana ezartea: erromarrak eta kartagoarrak. Aukera-eguna gure elizyaurri San Pedroren eguna baiño lau-bost egun geroago zan. Meza nagositan, alde baten, granada-garauak baizen tinko eurak egozan, erromarrak. Gu eurakandik al genduan urrunen, pulpitoaren aurrez aur. Eleketaritzat gizon onkote bat ekarri eben, Arrietako parrokua. Eldu ekion gizonari igotordua, izketordua; ta yakina! Gurena zelakoa, izkuntzea alakoa. Erroma gora ta Erroma bera ebilen izlaria, eromarrak au, erromarrak ori; yakitunak Erroman, olerkari andiak Erroman. «Argitasun-billa nora da yoatea? Erromara. Erriak euren erregegaz bat eztiranean, batasun on sortu dadin nora yo bear dabe? Erromara». Nik mutiko eder bat, bai, banekusan neure aurretxoan, batean burua kordoka ta sorbaldak urduri erabiltzazala. Banekusan nik au. Nori, baia, buruak emon, andik sortu ta erakori zan zaparradea? Alango baten amaitu zan itzaldia, meza nagusia be amaitu zan ta ni, gomuta dot, arrapaladan etsera, norbait zain neukana banekian-eta. Arik lastertxora etseti erlaro baten antzeko burrundarea nentzuan. Enekian, orregaitino, kartagoarrena ala erromarrena ala alkarren arteko izkaldi ta atralakea zan. Gerotxoago erle-zurrumurru ori neure etseko zulubian gora etorren. «Gizonak dozak. Zer etedakarrek?» neuk neure artean. Idazku onetantxe ots egin eustenean «Barrura» esan neutsen. Gure maisu Treviño ta mutil gazte galant bat ziran gizerleok. Maisuak ezetz, besteak baietz; ezetz, baietz. Autua erderazkoa zan, erdaldunak doguz irakasle geienak eta. «Katarata! —esan neutsen—. Zer dakarstazue? Zezazkoa dozue eztabaida ori?».

        —Arangoiti jauna, nik diñot, eta neugaz dagoz aita ta Laraudo ta Labarto be, nik diñot eta beti esango dot auzia ipiñi bear dakola gaurko sermolari tentel orri, por coasión eletoral.

        Etengarriak izan ziran Morroskok eta lagunak, au entzunda, egin ebezan barreak.

        —Oraintxe amaituko dot. Arako mutil marot, kokolo eder, maisuagaz onaxe bertora etorri ekidana nor zan yakin gura aldozue? Floren Andraka. Au gora beera bere aitak eta lau arrebak, neskato ederrak, ederrik iñun badago, au gora-beera, diñot, etsean Salomon bat daukela uste dabe.

        Beste barrealdi gozo luze bat egin eben guztiak.

        —Ori, Floren Jalapa edo Casaca edo ori ezin izan daite nire adiarazle —esan eban Viñasek.

        —Nor orduan? ganeratu eban Morroskok.

        —Nire ustez —ziñoan Arangoitik— ez Mungian ez beste baztar ta inguru askotan eztozue adierazle egokirik idoro edo aurkitu al izango. Zegaitik? Len esan dodana, euskera ta erdera, edozein erdera, diru baten cara ta cruz langoak diralako. Ori baiño aiutuago Berinoleagan bertan idazmutil daukagun Ereñozti izan daiteke.

        —Bai gizona! Nora begira egon gara?

        —Mutil ben-bena, odol-otza ta zorrotza edo zuurra bere baderitxot. Ezta egia, Busturi?

        Orretarako ta ganera autarki-batzailearen lagun izateko agindu ta egina dirudi.

        Onenbestez alkarri esku-emote beroak egin ta zulubian banakatzeko egozala «Zetan gelditzen gara? —itandu eutsan etseko yaunari Morroskok—. Zure euspen osoa, e?».

        —Bai, baia maistarren botoak maistarren.

        —Zu gugaz zaukaguzala esan ete daikiegu?

        —Ori bai, Viñas. Gero domekan, bakizu, zure bazkaria emen.