EUSKARA BERRIAREN «CARTA MAGNA»

1747, Jesusen Biotzaren Debozioa,
Sebastian Mendiburu

AITA MANUEL DE LARRAMENDIREN KARTA
LIBRU ONEN EGILLEARI BIDALDUA

        Aita nerea, badakit, eta hori aspalditxo da, arazo andietan zabiltzala, argitaratzeko libru bat, Jesusen biotzarekiko debozioari dagokana. Jakiñ ez ezen, irakurri ere badet oarrez ta arretaz zure eskuskribatua: eta ikusiaz ta erabilliaz, are geiago ezagutu det lan onen anditasuna. Gayari banagoka batetik eta bestetik hizkuntzari, baderitzat, gezurtatzen dituzula Erdaldunen ta Euskaldunen usteketa txarrak, ta desegiten ta ayenatzen guzien lausoak ta llilluramenduak.

        Ona non dezun gaya, munduan dan kontuzena izatez ta egokiz erabilli bear dana: baña zeiñ ere dan goi, mee, ondatsu, ala oi darabilzu, aiñ aisa ta itobagez, beste esku-arteko beargai errazen bat baliz bezala. Ez alzaitu antusteak amilduko. Eztezu hau zerez: Jainkoaren doaya dezu, noiz ta nori nai duen ematen diona. Etzinioke aiñ argi ta garbi saill oni ekingo Jainkoak eman ezpazizun Jesusen bihotzarekiko dezun jayera hori, ain bizia ta sutua. Ark erakusten dizkitzu gay aundi onen sayets guztiak, ark egoki santuak, ark ekarrai ezti ezti, gozo gozoak, ark gizonentzat debozio oni dariozkan Zeruko ondasunen iturburuak. Hitzetatik agiri dezu nola dizekan zure biotzari, ta eztarauskiola mingañari, barrunbeari dirakiena ta gañez dariona besterik. Oyez gañera etzaitu izutzen nekeak, minberakor ta alper txarrak izutzen dituen bezala: ta orregatikan, ayek ezbezela, garaitzen dezu, lautzen ta menderatzen.

        Bestenaz banagoka zure hizkuntzari, len ere baño obekiago dakust alde oyetako Euskaldunen itsumendea, zeñean darasaten, eztala gure Euskera gauza andi, mee, goi diranak adirazteko. Ona bertan guzien gezurtamena, zure libru Euskeraz ain garbiro moldatuan. Esan biezat nork nai, zenbat zor dioten zure Euskera onek, beste hor dabilzan hizkundeen naspillai? Esan begit, zeñetan Jesusen biotzarekiko debozioaren gaya obeto, ederkiago, gozoroago berezia dagoan, zuzendua ta apaindua? Gayak berak eztia du, ta alderdi guzietatik eztia dario; eta arrezaz hitzegiteko ezta munduan gure Euskera bezaiñ hizkuntza itsaskorrago, eztiago, gozoagorik: ta egia onen ikusbidea zure libru hau izango da. Bañan lenbiziko sayoak onelakoak diranean, esan biezatet, gerokoak nolakoak izango diraden, ikusiaz, ekiñaz, landuez, aterako diranak?

        Eskriturak nonbait diona da «aurtxoak ogi eske zeuden, ta etzan nork puska ziezaten»: ta oraiñ ere auxe bera esan dezakegu Euskalerrientzat; bada Jainkoaren hitzaren ogia txikitu bageaz, sekereak igartuak bezala, goseak hilzen daude asko ta asko. Zer bada? eztabilza gure Eleizetan Predikarioz franko? eztarasate surmurrez ta deadarrez Zeruko jakinbidea? Egia da, badabilza ta badarasate. Ordea zer da ansi, enzunle geyenak erausi hura aditzen ezpadute? Sinisterazo nai digute, aditzen dala Gaztelania, are ikasi ez dutenen artean. Ezta hori egia: alperren erausiak eta aitzakiak dirade: hitz banakaren batzuek adituagatik aizeak daramatzi besteak, eta Jainkoaren hitzaren ogia gelditzen da Euskaldunentzat txeatu bagez probetxurik gabea. Baña egia baliz ere, ezta lotsagarri hitzegin bear digutela Euskaldunak Euskalerrietan, ez guziok dakigun hizkunzan, ez gure erriko, gure gurasoen hizkunzan, ez bularrarekin batean edoski genduen ta lenbiziko ginekien hizkunzan; baizikan Gaztelauen hizkunza arrotzean? Siñis nazazu, ereille gaistoetan dago azaro txarra, eta gero uzta soilla ta utsa. Alabañan gutxik daki bere jayeterriko Euskeraren erdia, eta alperrak diraden bezala, eztute ikasi nai geiago, ta eztie nai beren buruai atsekaberik eman. Baña onetatik zer gertatzen da? Dakiten piska arekin, hitz moltxo, eskumen baten diña eztan arekin nola eziñ adierazo dituzten beren esakariak, badarasate pulpituan hitzera naasi bat, beiñ Euskera, beiñ Erdera, beiñ Latiñera, guzia lendatua, zikindua, baraustua: zeñean dirudien, igo dirala gaiñ artara enzule guzien burla egitera: ta arritu oi naz, nola asko ta asko, bulzaka ordu gaistoan ayentzat, botatzen eztituzten andikan bera. Are gogaikarriena da, txarlari oyek ikustea ta aditzea, nola dauden isekaz ta musinka Euskeraz ederki dakienen jolasari, beiñ Nafarroako minzoa dela, gero Bizkaiko berba dongea batean ausaz ere Goyerriko hizketa dezula, bestean noaskiro Beterrikoa; atxurlarien ta nekazarien hitzera dala hura, baserritarra dirudizula, ta milla onelako astakeria. Eztute izen obeagorik merezi. Ayenatu bear ginituke gure hizkuntza ederra galtzen diguten hizjario motel txarr oyek. Oraindik eztazaute, Euskaldunak Euskera duela gauzarik onena ta honragarriena; bada ari ditxekala, beti agertuko du bere burua, dan bezala, Españar uts utsa, anziñakoen ta are lenbizikoen etorkia ta ondokoa, ta beragatik nastebagea, garbiena, fiñena ta nobleena: dakiela, nondik ta noizdanik datorren: zeña dan Euskaldun-ezak, itsuka baizik eztakitena, ez eta jakingo ere.

        Beste batzuek dituzu, gure Euskeran nai ez lukeenak beste hizkundeetatik hiztxo batere: eta onen bidez epaiten ta ziatzen bezala dira jolasean. Bedereko ergelkeria! Etzaiteala zu malmeti. Euskerari eratxi zaizka Gaztelaniatik, Latiñetik edo beste hitzkundeetatik hitz asko; baña adituaz ta oituaz, Euskerakoak bezaiñ ongi aditzen diranak, eta oyek utzi bear eztitugu. Ta bearbada noiz edo berriz obeko da onelakoak usatzea Euskerakoak baño: batezere Eliz-gauzetan ta gure arimen salbazioari dagozten egikarietan. Lajatuko ditugu erbesteko hitz horiek, nai badegu, gure Euskerarenak piskabana usatuaz ta erabilliaz, eskukoi ta jakiñak egingo diradenean. Ongi egin dezu Nafarroako hitzen batzuek ekartzea, egokiak diranean eta besterik eztanean: Zerren lenbizian, ta batbatetan aditzen ezpadira, aurki adituko dira, ta geyenak dagoaneko aditzen ere badira: ta ala Euskera bide batez edertzen ta ugaritzen da.

        Etzaitzatela tontotzarren erausiak ozpindu ta ikaratu: ez dirade jendartekoak, ez kontuzkoak; hitzera ona, beardanezkoa zein dan, eztezu ayetan aurkituko, ezta billatu bear ere. Bazterretan, ta itsu, motel, jakiñezen artean darauskiote, baña eztira gai, ezer ere danik agertzeko ta argitaratzeko. Zer degu, astoren batek edo bestek esanagatik, eztala onelako hitza emengoa, edo estuela aditzen? Nafarroan hirri, Bizkayan barre, Probinzian farra egiten zayela onelako ta alako hitzen batzuei? Suertez ere neurri ederra genduke hizketarako, besterik ezpagendu. Gizon zuhur, zintzo, menak eta jakintsuak gure alde ditugunean, eztiegu beste jendalla horiei jaramon bear, ez eta ayen esan mesanaz ajolarik artu.

        Ekin bada, ekin, Aita nerea, Euskerari, ta Euskeraz itxeki Jainkoaren darabilzun lan oni. Uste dezun baño on geiago egingo diozu Euskalerriari; zeñean hizkuntzaren naasiaz ta aditu bageaz ozta jakiñ oi da bear dana, ta hiztunen ergelkeriaz ta aroikeriaz ozta aditzen degu naspilla ta Ijitukoen marmariza besterik. Kanporatzen ditut neronek aditu ditudan batzuek, argi ta garbi mintzo diranak, ta Euskerari beren on etsiari bezala darraizkanak. Erein dezu Jesusen biotzarekiko jayera Euskalerrietan; erneko da, zorituko da, ta bilduko dezu iñon ere nerekiko bildu dan uztarik ederrena ta ioriena. Sekañetan biziagatik, Euskaldunak eztira sekañak, erriberak bay, lubera gozoak, beti giro onean daudenak, Euskeraz kontuz ta moduz egozten zayen Jainkoaren hitza ar-tzeko, gordetzeko, azitzeko, ta eunetan anbat emanarazteko.

        Aterazazu beraz zure libru hori, eta len baño len bana-ezazu Euskalerrietan; batezere non eta Jesusen ballera santuak jaso dituzun, ta lenago jasoak zeuden. Irakurriko dute ala Eleizetan nola etxeetan, eta Euskeraz utsik dakitenak ta Gaztelania arrastaka baizikan eztakitenak ere, naiko dute beiñ baño geyagotan aditu, ikasi ta gogoan sartu hitzez predikatu ziniena ta oraingotz bearbada azturik daukatena. Onela Biotz maitagarri haren landatu dezun amodioa ta jayera, geituaz, andituaz ta sutuaz joango da. Ala biz, ta ala izango da, gizonen biotzak bere eskuan dauzkan Jaun hark betetzen baditu bere bildurrez, bere amodioz, bere grazia egillez ta ugariz. Nai dakiola bada oraiñ ta beti, guziok beregana gaitzan artean. Agur, Aita nerea, ta gogoango al nazu zure otoitzetan.

Loiolan, Martxoaren 15. egunean, 1747 urtean

Zure serbitzaria biotzetik

JHS

Manuel de Larramendi