AMAZAZPIGARREN IRAKURGAIA

1. Juduen izaera

        Jesu Kristo gure Jaunak juduai askotan esan izan zien, Jerusalen eta Israel guzia zein patu negargarriaren begira zeuden, bere garaiean Egia sinistu eta Argia ikusi nai etzutelako; eta Jesusen aldeaurrezko esanak betetzeko ordua bazetorren. Ogeita amar urte eta geiago zeramazkiten beren belarriakin aditu izan ziotenetik; baña Jaunaren aserrea obra onakin itzali, eta aren ezpata zorrotza penitenzia egiazkoarekin atzeratu bearrean, egunetik egunera gaiztoagotutzen ziran. Mesias egiazkoa illarekin utsegiterik izugarrienean bein erori ezkero, adimentua illundu eta borondatea okertu zitzaien. Ez beren erlejioko lanetan, ez munduko gobernuari zegozkionetan gauza zuzenik egiten zuten. Onela bizi zirala, Jainkoaren zigorrada urreratzen zitzaielako aztarna eta zanzua, Erromatik zijoazkien eraentzalleetan zekusten. Oiek, zein baño zein gogorragoak sortzen zitzaiezten. Kuspidio Fado, Tiberio Alejandro eta Bentidio Kumanio, Ponzio Pilatoren ondorengoak, bidegabeko eskaera eta ondasun-gose ezin asearekin ondatzen zituzten eta ernegatzeko zorian jarri ziran. Onezaz gañera Kaligula enperadorea ere leiatu zitzaien, bere irudi bat Jerusalengo Elizan ipiñi, eta jainkotzat adoratu zezaten. Ikusirik zer ezin bizian arkitzen ziran eta zer gogortasunarekin agintzen zieten, berak ere gogor egiten asi ziran. Juduak Jesusekiko lanetan bezain elkar beste gauzaetan artu izan balute, esango zan berenarekin irten zitezkeala; baña zorigaitz geiagorako, gai askotan bat etzetozen; eta atzenerako kanpoetara irten, eta nor bere erara legearen begiramen gabe eta iñoren aginte gabe, gogoak ziona egiñaz bizitzen ziran. Erromarretatik ez-bearren bat zetorkienean asten baziran arpegi ematen, beren buruak galdu eta bazter guziak juduen odolez gorritzen zituzten, zala erromarren ezpatak isurita, zala elkarrekin aserretzen ziralako. Baña negarbide oiek guziak gerokoen asiera txiki bat baizik etziren; bada bete-betean erori bear zitzaien, Jainkoaren Semearen odola eskatu zutenean beren buruai egotzitako biraua; eta geroko oien berriak asi ziran agertzen.

2. Ondamenaren adiragarriak

        Jesu Kristoren jaiotzatik irurogeita bostgarren urteko apirillaren zortzian, Pazkoa egiten zan egunean Jerusalengo Eliza egunez bezain argi gauerdian jarri zan. Eguzkiaren sortaldeko atea izanik ogei gizonek doi-doi mugitzen zuten bronzezko txit pisua, eta morrollo sendo eta burnizko balanka alboetan ondo sartuakin itxia, berez idiki zan. Andik berrogeita geiago egunera, maiatzaren ogeita batean, Jerusalenen eta ingurumai guzien gañean suzko ezpatak, gurdiak eta armadunak ziruditen asko agertu ziran. Ondorengo Pazkoa Espiritu Santuko egunean juduen apaizak Elizan sartuta, iñor ere barrunen etzala, aditu zuten ots andi bat, esaten zuena: Emendik irten gaitezen, emendik irten gaitezen.

        Arrigarrizko gertaera oiek pensakizun andia ematen zieten; baña are geiago izutu eta ikaratzen zituen Ananoren Seme-Jesus zeritzan gizon arrotz batek, zeña Tabernakuloen pesta egitera joanda, asi zitzaien esaten: Ai Eliza, Eliza; sortaldeko otsa, sortaldeko otsa; lau aldeetako otsa; ai Eliza, ai Jerusalen! Jesu Kristoren irurogeita bigarrenean asita, lau urtean jardun zuen Jerusalengo karrikaz karrika itz oiek bakarrak esaten, egunez eta gauez isiltzaka. Betiko ots oiekin kargudunai gogaitutzen zien, kastigatzen zuten isillik egon zedin; baña alperrik. Luzinio eraentzalleagana eramanda, onek azotez zeaerazo zuen ezurrak agertzeraño; baña batere esparik agertzen etzuen, eta kolpe bakoitzean zion: Ai Jerusalen zorigaiztokoa! Galdetu zion nongoa zan edo nondik zetorren, eta ots aiekin zer esan nai zuen, eta itzik erantzuten etzion, eta beti bere soñuan ziardun. Noizbait aspertuta, erotzat utzi zuten, eta bazebillen, iñorekin itzegin gabe; ez gaitz egiten ziotenagatik kejatzen zan, ez on egiten ziotenai eskerrak ematen ziezten. Bitartean erromarrak ikusirik juduak etzietela nai luketean bezain sotilltasun andia erakusten aien mendean bizitzeko, eta lenagoko urteetan elkarrekin izandako autsi-osoakgatik, artu zuten osotoro eskuetaratzeko asmoa. Soldadu-talde andiak bialduta, Jerusalen inguratu zuten. Gauzak onela zeudela, Ananok bere otsakin baziardun. Geroenean deadar andiagoak egiteari eman zitzaion, esanaz: Zorigaiztoko Eliza, zorigaiztoko Jerusalen, zorigaiztoko Erria! Atzenean otsegin zuen: Ai nere zorigaiztokoa! eta itz oiek esatearekin batean, erromarrak kanpotik botatako arri andi batek azpian artuta, plastatu edo zapaldu zuen, eta lau urtean oska ibillita gero il zan.

        Ez Ananoren otsak, ez aireko suzko gizon eta beste adiragarriak izan ziran, juduak beren ondamen-bidetik ateratzeko adiña. Oraingoan erromarrakikoa zerbait egin zuten, eta garaipen onekin are geiago arrotu ziran, eta guziak menderatzeko ustea artu zuten. Agripa erregea bitarteko sartu zitzaien, erromarrakin juduen arteko pakeak egin naiez: baña igesi bialdu zuten. Gero Masadako gazteluan indarrez sartuta, kontu artzen zioten soldadu erromar guziak il zituzten. Eleazar, apaiz nagusiaren semeak denbora berean debekatu zuen enperadoreagatik len egiten ziran ofrendak berriz egitea; eta lanbide onek zekarzkien ondoreak ezagutzen zituztenak leiatu bazitzaiozkan ere Eleazar lan artatik ateratzeko, aditzen etzitzaien. Batzuek eta besteak despitatu ziran; geroenean Eleazar-en aldekoak geiago zezaketen: Jerusalengo er-goenaz eta Antoniaren gazteluaz jabe egin ziran. Urian arkitzen ziran erromarrak dorre batzuetan sartu bearra izan zuten; baña egun gitxiren barruan zer-jana aitu zitzaielako, menderatu ziran gaitzik ez egiteko itzean, juduak laster autsi bazuten ere, bada eskuratuta bereala il zituzten. Bidegabekeria au Zesareako erromarrak aditu zutenean, asaldatu ziran, eta ogeita geiago milla judu il, eta bizirik utzitako banakak ere itsas-ertzetara bialdu zituzten.

3. Juduakin siriarren arteko despita, eta aien galmena

        Juduak eta siriarrak elkarrekin txit oker lenagotik zebilzan; eta orain Zesarean egindako ilkintzaizugarria ikusi zutenean, juduak Siriako bazter guzietan zabaldu ziran, erriak eta etxeak erre, eta arrapatzen zituzten personak illaz. Siriarrak ere prestatu ziran gogor egiteko. Juduetan baziran lanbide oiek ontzat artzen etzituztenak, eta siriarrai jendetza andia batu zitzaien, lege gabe zebilzan gizon-odolzaleen mendetik iges egiteagatik. Siriarrak, zala iguitzen zituztelako, zala oien itzetan sinismen osorik etzutelako, lagun berri oiek mendi-baso batera bialdu zituzten eta denbora asko baño lenago amairu milla judu emen il zituzten. Oietatik bat Simon zeritzana eta Siriara joateko geiena nekatu ziranetakoak, ikusirik bere lagunak erreki onetan iltzen, ernegatzen jarrita, esan zuen: Nik eriotza ondo irabazia det; baña ni neroni dagokit artzea. Gero bere etxekoai begira jarrita, aitari lenengo ille zurietatik itsatsi zion, eta ezpataz josi zuen. Urrena amari au bera egin zion. Gero bere emazte eta humeak il zituen; eta atzenean, oraindik odola zerion ezpatarekin, besoa goratuta bere burua josi zuen, eta il zan. Gisa onetan Sirian iltzen ziran bitartean, Egipton ere bazter guziak odoletan zeuden. Alejandrian bertan ainbeste judu il zituzten, ezen berrogeita amar milla gorputz-ill pilla batean arkitu ziran.

        Bitarte onetan juduak Siriako eraentzalle Zestio Gallorekin Jerusalenen ekin-aldi latz bat izanda, igesi bialdu zuten: zerbait jende galdu, eta kalte asko egin zioten. Orduan juduak arroturik, Jerusalengo pareta edo murruak arabatu eta sendotu zituzten; Judeako gazteri guziari armak bialdu ziozkaten, eta prestatu ziran erromarrai, il edo bizi, arpegi emateko. Jerusalenen bizi ziran kristauak, Jerusalengatik Jesusen aurrez-esanak gogoan zeuzkatela, Pella zeritzan erritxo batera joan, eta bizitzez jarri ziran.

4. Vespasianoren joanera Jerusalen aldera

        Erromako enperadore Neronek jakin zuenean Zestiok Jerusalenen izandako ez-bearra edo desgrazia, eta juduak zein arro jarri ziran, Zestioren lekurako Vespasiano bialdu zuen. Gerrari adietu eta argi onek irurogei milla gizonekin Galilea guzia, Jotapatako erria ez bestea, bereala menderatu zuen. Eun milla judu Josefo buru zutela Jotapatan sartu ziran, gogor egiteko asmoan; baña berrogei egunean itxian idukita, Vespasianok artu zuen; bitartean erdiak eta geiago barrunen il ziran. Gañerakoak arzulo batzuetan gordeta, atzenean elkar il zuten. Josefo, Vespasianoren prestutasunaren berria izanda, aurkeztu zitzaion, eta bizirik gelditu zan. Jotapata artu ondoren ibilli batzuek egin zituen, jende guzia bere mendera ekartzeko, eta Jerusaleni ekin baño lenago etsai guziak garbitzeko. Lan oietan zebillela, Erromako gora-beerakgatik, aurrerakoari utzi bearrean arkitu zan.

        Neron enperadore arri guziak baño biotz gogorragoko hura bere lasaikeria eta beste biurrikeriakin guzien begitan jarri zan; eta agintea eta bizia kentzera zijoazkiola igerri zionean, Jesusen irurogeita zortzigarren urteko garagarrillaren bederatzian, ganibita batekin bere lepoa ebakita, ogeita amabi urtekoa il zan. Onen ondoren agintea eskutik eskura luzaro ibillita, atzenean Vespasiano, Judeako gerran zebillena, enperadore egin zuten. Bereala Erromara etorri zan agintea artzera, eta bere lekuan eta ordez utzi zuen, lendanaz an zebillen gerrari Tito bere semea.

5. Jerusalen Titok setiatua

        Oiek onela, eta Jerusalengo juduak gauza askotan bat etzetozelako eta guziak agindu nai zutelako, elkar iltzen zebilzan, eta izaerarik mingarrienean arkitzen ziran, Jesusen irurogeita amargarren urteko udaberrian Titok setiatu zuenean. Pazkoako egunak ziran, eta pesta au egitera ain jendetza andia bildurik, jakintsuak diotenez, millatan milla, edo milloi bat eta bosteun milla lagun barrunen baziran, zenbate onetan Moisesen legeaz kanpoko eta aurrak sartu gabe.

        Ainbeste jenderekin batetik, eta elkarren arteko egunoroko despitakin bestetik, igerri diokegu erri itxi bat nola arkituko zan. Ala ere guzien etsaitzat zeuzkaten erromarrai gogor egiteko bat egiten ziran. Judea eta alderdi aietako jende guziak osotoro sinistuta zeuden, mundu guzia menderatuko zuen gizon bat denboraz aietatik sortuko zala; eta itsumen onekin andi eta txikiak, zar eta gazteak, gizon eta emakumeak prest zeuden atzeneko odol-tantaraño isurtzeko. Uria alde guzietatik ondo irmotua zan; gizonaren eskuak geiago ezin ziokean egin: iru pareta sendo edo murru lodirekin itxia zan; unetik unera dorre txit goratuak zeuzkan. Eliza bera ere mendi-gañ batean zegoan, gaztelu baten antzean eta, onen gordelari bezala, Antoniaren gaztelua. Onezaz gañera lurpeko bide asko zituen, isillik irteteko eta sartzeko, nondik etsaietara itsumustuan noiznai joan zitezkean. Oiek guziak ondo pensatuak eta egiñak ziran; baña ainbeste jendek barrungo janak laster ezkutatu zituzten, eta gosetea bereala asi zan.

        Apirillaren amalauean, zeña Pazkoa eguna zan, Eleazar eliz barruan zegoanak ateak idiki zituen, eta Giskala, eliz-ataria gordetzen zuena, Eleazar-ekin bat etzetorrelako, bere jendearekin bat-batetan sartuta Eleazar-en jende geiena ondatu zuen, eta len atariaz bezala, gero barrunez jabe egin zan. Beren arteko despita oien berriak artu zituenean, noski, Tito seieun zaldizkorekin urreratu zan uria ikustera; baña gitxigatik galdu etzuten, eta nekez bederik, iges egin zien.

        Andik amabost egunera, maiatzaren iruan, lenengo pareta zulatuta erromarrak sartu ziran, eta uriaren ifarralde Zedrongo ibarrerañoko guzia menderatu zuten. Bost egunen buruan bigarren paretari eraso zioten, eta jende askoren truke bederik, artu zuten. Emen jendeari zerbait atseden ematen Tito jarri zan; eta jende galtze geiago ez ikusteagatik, barrungoak ere aspertuta egongo ziralakoan, bialdu zien beren erritar Josefo, Jotapatatik bizirik irtenda Vespasianori aurkeztu zitzaiona, ondo esanez umillatzen ote zituen ikustera; baña alperrik: garaipenarekin irten eta mundu guziaren jabe egiteko profeta gezurti batzuek ematen ziezteen usteak, Joseforen esanak baño indar geiago zuten, eta Josefo ondo-esalea ezer egin gabe itzuli zan. Ez goseak, ez suak, ez uriaren zati andi bat etsaiaren mendean egoteak beren uste zorotik ateratzen zituen.

6. Jerusalengo gosetea

        Titok ikusirik onez-onean ezer egiterik etzegoala, agindu zuen iru egunen barruan uri guzia pareta sendo batekin inguratzeko. Bi legua luzeko pareta eskatzen zuen; ala ere ordu esanerako egin zan, or-emen gaztelutxoak zituela. Eta itxitu berri onekin jan-gauzak barrunera sartzea eragotzi zuten.

        Goseteak lenengo egunetik kalte andiak egiten zituen; baña atzeneko lanbide onekin lenagokoen azkarria sartu zan. Gari eta beste jan-gauzarik aspaldian etzan saltzen; zerbait zeukanak isillik gorde bearra zuen; bestela gogorrago bat etxean sartuta kenduko zion. Bat bazekusten gizentxoa edo arpegi betekoa, edo kolore onekoa, bereala eraso, eta arrapatu guzia kentzen zioten, iltzen ez bazuten ere. Ate bat itxita ikustea asko zan, zerbait jateko bazegoala pensatzeko; puskatzen zuten, eta etxekoak beartzen zituzten dana agertzera. Emakumeak illeetatik arrastaka eta aurrak ostikopean zerabilzkiten, ogi-zerra bat ateraeragiteagatik. Uriko aberatsenak beren lurrak gari-bikor batzuekgatik saltzen zituzten, gero etxean ezkutuan ogia eginda edo gal-ale gordiña jateko. Edozein apukogatik etxeetan sartu, personak il eta zegoana berekin zeramaten. Okellura joanda, zimaurrik likitsenak, ubal-puska zarrak, belar ustelduak jaten zituzten. Aide maiteenak, adiskide kutunenak elkarri erasotzen zioten, zer-janen bat zuela igerri ezkero. Iñori ere barkatzen etzitzaion, amorratzen zerabilzkien gosea zerbait kentzearren. Baña zenbaterañoko gosea sartu zan jakiteko, Maria zeritzan emakume batek egiña aditzea asko da. Emakume au etxe oneko alaba eta guriro azia zan. Bere zorigaiztoan, beste asko bezala Pazkoa egitera Jerusalenen sartu zan, eta zeraman guzi-guzia bereala kendu zioten. Miñaren miñez askoak esan ziezten, aserrerazota il zezaten; eta ikusirik ala ere iltzen etzutela, bularreko bere aurra eskuetan artuta, esan zion: Zorigaiztoko aurra, zertako zaitut? ez-izan izugarri oietan izateko? goseak iltzeko edo etsairik gogorrenen eskuetan jartzeko? Au esanda, lepoa ebaki zion, eta burrunzian erreta erdia jan zuen, eta gañerakoa berrizko gorde zuen. Besteak aragi errearen usaia artu zuten; etxean sartu zitzaiozkan, eta ezpata bularrean ipiñi zioten, zeukana eman zizaien. Nik zati bat gorde dizutet, esan zien, eta aur erdi-jana aurrera ekarri zuen. Au ikusi zutenean aldegin nai ziotelako, esan zien: Jan dezakezute, bai; bada, ez emakume bat baño begiratuagoak, ez ama bat baño biguñagoak izango zerate. Arri egiñik iges egin zuten. Gertaera izugarri ez-aditu au uri guzian barreatu zan, eta barrungoak ez ezen, kanpokoak ere ikaratu ziran. Onela bete ziran Jesusek esandako itz oiek: Etorriko da eguna, zorionekotzat artuko dana aurrik izan ez duen emakumea, eta eznerik eman gabeko bularra.

7. Jerusalengo izurritea

        Goseteari izurritea lagun etorri zitzaion: biak egunoro zeramazkitenak ainbeste ziran, non etxeak eta karrikak gorputz-illez beteak zeuden, kiratsa zeriela. Jendeak karrika eta plazaetan arrastaka bezala zebilzan, eta bat-batetan illotzak erortzen ziran. Gorputz-illak asieran gobernuaren kontura uritik ateratzen zituzten: ate bakar batetik bi illabete eta erdian ateratuak eunda amabost millataraño igo ziran, barrundik kanpora iges egindako illoizale eta zulogilleai pagatzeko kontua zuen batek Tito berari esan zionez. Beste batzuek zioten, ate guzietatik ateratuak seieun milla bazirala. Geroenean, onela ere ezin burutu zutelako, uriko pareta-gañetatik kanpora bota edo etxe utsetan montoiak egin, eta txit betetzen ziranean ateak isten zituzten. Tito ere nazkatzen zan, bazter guzietara zijoan kirats eta usai zikiñarekin; eta biotza erdiraturik, esaten zuen Jainkoak baziekiela ez-bear eta negarbide guziak uri doakabe argandik zetozela.

        Jerusalendar batzuek gosetea sortu zanean, asi ziran kanpora irtenda belarrak biltzen, gosea zerbait elikatzeko. Tito oartu zanean zaldizkoak bialduta, atzitzen zituztenak gurutziltzatzen zituzten, iseka eta farragarri asko, berak Jesusekin egin izan zuten gisan, eginda. Eta baziran egunak, bosteun onela iltzen ziranak, barrungoak ezagueran sartu zitezen. Beste asko, berriz, eskuak, sudurrak eta belarriak kenduta, barrunera itzultzen zituzten: baña lanbide eta kastigu oiekin juduak biguntzen etziran menderatzera. Erromarrak lenago errukitu ziran, eta barrundik igesi zijoazkienak artzen asi ziran; eta etorri orduko jaten ematen zieten; baña barrun otzarekin eta txit eroriak zetozelako, janak berak bota eta illik uzten zituen. Igeslari aietatik askok, erromarretan aurkeztutakoan, zeramaten dirua kentzeko bildurrez jan, eta gero sabeletik zijoakiena zandu eta aratuta, dirua arkitzen zuten. Kanpoko soldaduak oartu ziran juduak zer egiten zuten; bereala barreatu zan Jerusalendik iges egindakoak sabelak urrez beteak zeuzkatela, eta diru-gose onekin, batez ere arabia eta siriarrak, igesi zijoan bat ikusi orduko sabela idikitzen zioten; eta gau bat bakarrean bi milla onela il zituzten. Titok jakin zuenean bereala zorrotz debekatu zuen berriz alakorik egitea; ala ere, isillik bederik, zenbait galdu zituzten.

8. Jerusalen Titok artua, eta Elizaren erretzea

        Geroenean Tito prestatu zan Jerusalenen indarrez sartzeko. Ekinaldi latzak egin zituzten, eta noizbait, jende asko bat eta bestekoa galduta, urian sartu ziran. Oraindik ere juduai Eliza eta Eliz-inguruko bazter andiak gelditzen zitzaiezten: Eliza bi pareta edo murru lodirekin inguratua zan, Antoniaren gaztelua babes zuela: baña azoraturik zebilzan, beren legeak agindutako sakrifizio, anziña-anziñatik beñere utzi gabe egiten zetozena, ezinean zeudelako; bada uztaillaren amarrean apaiz eta beste sakrifikatzalle gabe arkitu ziran. Lanbide onetan zekusten profetak esana bete-betean erori zitzaiela, ala ere aien begiak zabaltzen etziran; eta uste zuten Elizaren sendoa, inguruetako pareta lodiak eta gaztelu nai bezala egindakoa asko zirala, etsaien eraso guziai arpegi emateko.

        Juduai apaizik ez izanak ematen zien azoramena gogoan zutela, erromarrak erasotzera jarri ziran. Lenengo pareta-aldiak odol askoren truke artu zituzten, eta su eman ere bai. Bigarren endanakoak artzeko asmoan, eskallerakin igo ziran; baña juduak gogor eginda, atzeratu zituzten. Orduan Titok bigarren endanako ateai aboztuaren zortzian su eman zien, eta garrak Eliz-atarira sartuta, eliz-inguruko baranda edo galeriai irazeki zitzaien, eta egun eta arrats osoan erretzen egon ziran. Titoren eresi guzia Eliza erretzaka gordetzekoa zan, eta suak zirauen bitartean, soldaduak itzaltzen aritu zituen, barrunera zabaldu etzedin, gero indarrez sartzeko asmoan. Biaramonean lanbide onetan asi ziran; baña juduak sekulan baño bizkorrago eta gogorrago agertu zitzaiezten, eta atzeratu bearrean arkitu ziran. Orduan soldadu batek bere lagunen besoburuan jarrita, illeti bat leiotik barrunera sartu zuen, eta eliz-barru guzia bat-batetan su eta gar jarri zan, eta alde guzietatik bazizekan, jentillak berak ere arritu, eta lurrez gañeko gauza zala aitortzeraño. Tito egin-al guzian berez eta bestez bazebillen itzaltzen; baña zenbat soldaduk egiten etzuten, suari lagundu, errekiñak eman eta naspilla geiago ipiñi baizik. Zekusten Elizaren paretak kanpoko aldetik urrez estaliak zeudela, eta uste izan zuten barrunen ere ondasun andiak izango zirala; beragatik, alde batean itzaltzen bazan, bestean sortzen zan. Geroenean Titoren egin-al guziakgatik Eliza gogoangarri, bere parekorik munduan izan ez duena erre eta kiskaldu zan Jesu Kristoren irurogeita amargarren urteko aboztuaren amarrean, Salomonek egindako lenengoa Nabukodonosor-ek errea izan zan egun bere-berean. Soldadu garailariak aserre bizian sartu ziran, eta iñor ere bizirik utzi etzuten, eta bazter guziak gorputz-illez beteak ikusten ziran. Baña beste zorigaiztoko askoren artean begitangoenak ziran profeta gezurtien esanak sinistuta, garaituko zutelakoan uritik Elizara igotako sei milla gizon, emakume eta aur, zeñak an bertan il zituzten, eta Eliza guzia plei-plei aldarearen berdiñeraño gorputz-illez bete zuten. Jende setatsu aren buru egiten zuten Juan de Giskala eta Simon de Giorak, ezpatak eskuan zituztela jende artetik bidea eginda, Siongo mendira edo Jerusalenen lekurik goenenera igo ziran, eta emen, oraindik ere, gogor egiteko asmoa artu zuten. Titok bizia eskeñi zien, bereala menderatzen bazitzaiozkan; baña nai izan etzuten, beren emazte eta humeakin baso-mortura joateko itzean baizik. Titok etzien eskaera au ontzat artu. Aserretu zan; bet-erria edo Jerusalengo zatirik beeneneko guziari su eman zion; bereala auts egin zan; eta er-goena ere indarrez artzeko, aboztuaren ogeitik agorraren zazpiraño, bear ziran prestamenak egin zituen. Egun onetan eraso zion, eta biaramonean sartu ziran. Juduak etsi zutenean galduak zirala, batzuek lurpe eta karkabaetan edo zimaurtegietan gorde ziran; eta besteak erromarren eskuetan bizia galdu zuten; bada etzan iñor ere bizirik gelditu, eta gauza guziak, sartuta bereala ondatu zituzten. Eguzkiaren sartaldeko murru eta iru dorre bakarrak beren oñean gelditu ziran, ondorean oroitgarri izan zitezen. Gero juduak ondasunak lurpean gordeak izango zituztelakoan, Titok Jerusalengo oru edo lur guzia goldez egin eta aretu zuen; eta lanbide onekin bete-betean egiztatu zan arria arriaren gañean Jerusaleni utziko etzitzaiola Jesu Kristok esana. An ondatu ziran ondasunak, neurririk etzuten; ala ere topatu zana ain asko eta ugari izan zan, non alderdi aietan urrearen balioa erdira jatsi zan. Lurpe eta karkabaetan sartu ziranetatik bi milla persona, goseak edo elkar ilda arkitu zituzten. Giskala eta Giora, ainbeste ondamen egiteko bideak eman zituztenak, zer-jana aitu zitzaienean erromarren eskuetan jarri ziran. Lenengoa itxi batean betiko sartu zuten. Bigarrenak egun asko baño lenago bere gaiztakeriak urkamendian nozitu zituen.

9. Jerusalenen artu-ondoreak

        Ezin esan diteke gerra galgarri onetan zenbat judu il ziran. Beraren berriak utzi zizkigun Josefok dio, Jerusalengo setioak iraun zuen bitartean, milloi bat eta eun milla illak izan zirala; eta oiei batutzen bazaiezte Judeako beste errietan denbora onetan il ziranak, milloi bat irureunda ogeita amazazpi millara igotzen zirala, zenbate onetan ez-jakin asko sartu gabe. Eun milla atzeman edo prisionero ere artu zituzten, zeñak salmentan ipiñi arren, ozta erosleak izan zituzten, iñork ere ezertan etzeuzkalako.

        Ain ots andiko garaipen onen ondoren auzoetako jendeak Titori aurkeztu zitzaiozkan, oitura zuten bezala koroak eskeñtzera, ainbeste etsai menderatzeko zoriona izan zuelako; baña artu nai izan etziezten, esanaz Jainkoak autu bat baizik izan etzala, erri doakabe bere Jainkoaren iltzalleari zegokion zigorrada emateko.

        Titok Jerusalen ondatuari kontu artzen soldadu batzuek utzita, urreneko negua Zesarean igaro zuen. Gero Erromara etorri zan, non bere aita Vespasianok garailari andi bati zegokion ongietorriarekin artu zuen. Titoren lekuan Luzilio Baso joan zan, Judeako kondar guziakikoa egitera, zeñak Herodion eta Makerunte-ko gazteluak menderatu zituen. Baso ilda, Publio Silbak ordaindu zuen. Masadako gaztelu, ezin artu zitekealakotzat zeukatenari eraso zion: eta barrungoak etsi zutenean aienak egin zuela eta luzaroago ezin gorde zitezkeala, erabaki zuten, aurrena emakumeak eta aurrak iltzeko; eta gizonak, berriz, atzena zein geratuko zan txotx eginda, elkar il zuten; eta atzenekoak, guziai ilda ote zeuden begiratuta, bera nork illik etzuela zekusanean, gazteluari su eman zion, eta bere burua ganibitaz il zuen. Biaramon goizean erromarrak sartu ziran; baña gorputz-ill montoiak baizik arkitu etzuten: eta Judea guziko jaun eta jabe onekin gelditu ziran. Enperadorearen aginduz juduen lur guziak saldu eta emanak izan ziran. Gerra galgarri au sortu eta su eman izan zioten buru-aurki batzuek Egiptoronz iges eginda, Alejandrian eta beste tokietan beren erritarrak aztoratu eta asaldatu naiez ibilli ziran; baña laster galdu zituzten, eta Judean ezkutuan gordetako gitxi batzuek baizik, bizirik gelditu etziran. Oien ondorengoak geroztik or-emen sakabanatuak bizi dira, iñon ere erririk egin gabe, arrotzak eta er-bestekoak bezala.

        Orra Jakoben jatorriko israeldar, beren Jainkoa ainbeste mirari egiten ikusi, eta bere esku oparoetatik ain mesede andiak artu izan zituzten esker-gaiztoko aien patu zorigaiztokoa, ain luzaro itxedoten zuten eta argiro erakutsi zitzaien Mesias egiazkoa ezagutu nai ez, eta gurutziltzatuta il zutelako. Orra Jerusalen ospatsu, bere Jaunaren odolez gorritutakoaren atzen doakabea. Orra parerik gabeko Eliza gogoangarri ain ondasun andiak bere erraietan zeuzkana eta mundu guzia arritzen zuenaren ondamen negargarria. Au guzia Jaunaren Profetak anzina-anziñatik adierazoa zan. Orain gertatu guzia Jesusek juduai berai aldeaurrez esana zan: eta Jainkoak gauzak zuzendu zituen bere esanak egiztatzeko eran, mundu guziak ezagutu zezan, Jesu Kristo Belenen jaioa, Nazareten azia, Judean erakusten ibillia, Jerusalenen gurutzean illa, irugarren egunean Biztua eta berrogeigarrenean Zerura igoa, dala Mesias eskeñia, Patriarkak opatua, profetak adierazoa, Jainko egiazkoa, zeñaren legea dan Zerurako bide bakarra, eta guziok ibilli bear gerana.

TESTAMENTU BERRIKO KONDAIRAREN ATZENA