Mattin Irabola pertsulari zenaren orhoitzapenetan

KOBLAKARIEN LEGEA

        Askotan galdegin daukute zerbait lege bazenetz koblakari berrien gidatzeko, ala zerutikako dohain batek behar zituenetz nolazpait argitu, berotu eta kantarazi.

        Gaztean nihaurek bilhatu izan dut liburuetan bezala pertsulari xaharren solasetan ere; eta deus argirik ezin atxemanez, kantu ederreneri lotu naiz, heietan kausituko nuela, nehun kausitzekotz, nolako helbideak hartu behar diren neurthitz onesgarri zonbaiten ontzeko.

        Bi hitzez erran ditake koblakari bati baitezpadako zaizkola jeinua eta jakitatea. Jeinua, jiteak emaiten du, beraz Jainkoaren ganik heldu da. Jakitatea, parte jitetik, parte ikhastetik.

        Azken pundu han baizik ez dugu hemen hunkituko: nehorri ez dezakegu guk dohain berezirik eman; bainan xoilki zonbait xehetasun, zonbait konseilu xume, sortzetikako dohainen azkartzeko, laguntzeko eta ahalik hobekiena baliarazteko.

GEIA

        Koblaka hasi baino lehen, behar da geia hautatu. Ez da sekulan jiten dena jin abiatu behar, hartzen den bidea ezagutu gabe.

        Gei guziak ez dira berdin egoki. Badira gei lizun edo zikhin batzu, eskualdun batek bethi bazterrerat utziko dituenak, bere buruaz axola izpi bat balinbadu segurik. Badira bertze batzu biziki arruntak, aditzaleen gogo-bihotzak herrestan daramaztenak, sekulan hegal-ukaldi batez goititu gabe. Primetan sari guti holako geiek.

        Bertze batzuek aldiz hari gehiago badute: Jainkoa bezain gei aberatsik badea? Haren handitasun, zuzentasun, ahal, onezia, bethikotasun, eta bertze dohainak, nork aski aipha?

        Mundua ere, ithurri gaitza da koblarientzat: batek haren ederrari dagolarik gain-gainetik miresten du; bertze bat harritua dago zoin gogorra den lurra gizonari buruz, zoin aise lehertzen duen eta ehorzten, zoin konpreni-nekhea den.

        Heriotzea berdin, hitz-pide nasaia: bata hiltzeko menturak ikharatzen; bertzea bozkariatzen, zorionaren pheskizan; batek bizi hau deitoratzen; bertzeak zerukoa nahiago...

        Amodioa da bihotzen hunkitzeko kantagei hoberenetarik; ez dea amodioa ororen arteko lege handia? Aldaska frango badu zuhaitz horrek: Jainkoaren aldeko maitasuna, herriaren aldekoa, etxekoen aldekoa, ezkongeiena. Eta aldaska bakotxak zonbat osto ez? Batek amodioa bozkario gisa ikhusten, bertze batek atsegabe gisa?...

        Bai horrek dira lau gei nausienak: Jainkoa, mundua, heriotzea, amodioa; eta erran ditake nolazpait sartzen ez diren kobla moltxo batek ez duela deusik balio. Ez dugu erraiten lauak sartu behar direla, ez; bainan bat ala bertzea. Horren eskasean, neurthitza murritz-murritza dago, batere hedadurarik gabe, hertsi eta soil.

        Koblakari xaharrek bazakiten lege hori: Ura eta arnoa goretsi behar zutenean, berehala bathaioaz eta mezaz orhoitzen ziren, Jainkoaren ganat nahi baitzuten urbildu beren koblakaldea. Gerlaz mintzatzeko, herio beltza heldu zitzaioten ezpainetarat eta gerlariek etxean utzi esposaren amodioa. Eta zernahiren goresteko, ez ziozkatena munduko zernahiren goresteko, ez ziozkatena munduko lili, xori eta izarreri maileatzen beren iduripenak?

        Erran gabe doa erre izan behar dela ikusteko hautatu geia koblakariaren ahaleri neurtua denetz eta aditzaleen gostuari. Nork nahi ez du edozoin suiet hartzen ahal, eta, biziki ontsa onturik ere aditzalek ez badute onhartzen, alfer lan egiten du.

MUGAK

        Geia hartuz geroz, behar da mugatu. Alde guzietarat luza baladi, jo harat, jo hunat, deus hauturik gabe, airerat eta itsurat, nehundik ere ez litake eder koblakaldea.

        Hoberena beraz xede edo mugen finkatzea, jakiteko nundik has, zertarik burura, eta nola antola arteko mami balios hura. Hastapenak munta handia du: harek emaiten diozkate kobleri beren abiadura, usaina eta ozentasun berezia. Gaizki abiatu lasterkaria ez da aise heltzen; hala-hala makhur hasi den neurthizlaria. Azken hitzek ere hainitz erran nahi dute: ezen aditzaleen beharriek horiek dituzte hobekienik atxikitzen. Ontsa laster eginik ere, ondar urhatsetan behaztopatzen den zoin-lehenkariak ez du so-egileen onesmenik ukaiten. Bazkarietan berdin, arno eta jateko bikainenak azkenik.

        Arteko koblak bi buruetakoeri emanak izan behar zaizkote: xapela eder, zapetak eder, eta soinekoak fildan, ez litake gisa. Bertzalde kantuak ez luzegi molda: hein bat behar da orotan eta aditzailea ez da neholaz nakaiztu behar.

PERTSUA

        Izariak hartu eta geia hautsi ondoan, dendariak josten du jauntzia. Halaber koblakariak pertsutan ezartzen ditu bere erran-nahiak.

        Hortako, aire bat hautatzen du suietari asurtia. Ez dira alabainan denak edozoin gauzentzat egoki: heriotze bat ez ditake Ai, ei, ai mutilak duen musika jauzikari hartan jenderi konda; ez-eta xakur baten odolgi-ohointza Lurraren pean delako airearekin. Bakhotxari berea.

        Aireak berak ponduak emaiten ditu. Huna nola diren gehienetan moldatzen.

        Arruntena eskuaraz 13 pikoetakoa. Har dezagun konparazione:

        1    2  3    4      5    6  7    1          2      3 4    5  6

        Mendian zoin den eder) ( epher zango gorri.

        Bi zathitan ezarria da: lehenik 7 piko, geldi-aldi bat eta gero 6 piko. Beha ondoko pertsueri: berdin eginak dira:

                Ez da fidatu behar ) ( itxur eder horri.

                Ene maitea ere ) ( bertzeak iduri:

                Niri hitz-eman eta ) ( gibelaz itzuli...

        Hamabortz piko dituztenak ere badira.

        1    23  4 5    6  7 8    1  2    3  4  5 6

        Adios ene maitea) ( adios sekulako.

        Hemen geldi-aldia zortzigarren pikoaren ondoan emaiten dute.

        Pertsurik ospatsuena, 18 pikoekilakoa. Huni bi geldi-aldi ezartzen zaizko: 5 + 5 + 8.

          1  2  3            4  5            1        2    3  4  5        1 23  4  5  6  7  8

        Lurraren pean) ( sar nindaiteke) ( maitea zure ahalgez.

        Beha berdin huni:

                Ume eder bat) ( ikusi nuben) ( Donostiako kalean.

        Kantu gehienetan lehenbiziko pertsuaren araberakoak dira bertze guziak, eta huts handia litake hamahiruren orde piko gehiago edo gutiago ezar baladi.

        Behin norbait hasi zen:

                Mendian zoin den eder epher zango gorri:

                Nik emanen dautzuet holako baten berri;

        Bigarren pertsua makhurra zuen, 13ren orde 14 piko baitzituen; eta segidan kantatu zaukun:

                Manera ederrak ditu ba gure Marik,

                Nahiago bainuke balu funts hoberik.

        Lehenak 13 pondu baditu, bainan geldi-aldia gaizki emana: 8 + 5, 7 + 6en orde.

        Berdin makhur loake bertze aire batzuetan 5 + 5 + 8 behar-eta, 6 + 4 + 8 ezartzen balitz.

                Ainhara pollita, norat zoaz zalhu-zalhua zeruan?

                Ala hegoko horri-aldetan norbait baduzu goardian?

        Lehen pertsua ez da ona, nahiz pollita den; bigarrenak ez du erraitekorik.

        Ene ustez ponduak xuxen zathitzea eta izariaren begiratzea da pertsuari doakon lanik baitezpadakoena. Gauza ederrak erranik ere, mainku-airean atheratzen badira, ez ditake prima handirik irabaz.

KOBLA

        Erran dugu nola neurriz edo pikoz berdindu behar diren pertsuak. Ez da aski. Pertsuak behar dira koblatu: pertsuen koblatzea edo —zonbaitek dioten bezala— doblatzea da heien berdin bururatzea.

                Gure mera xaharrak nigar onik ein du,

                Bere xarpa maitea nahiz berriz bildu.

        Bi pertsu hoik koblatuak dira, biek du daukatelakotz azken pikoan.

        Kobladura guziak ez dira berdin aberats ez eta zilhegi.

        Hitz bera ez ditake berarekin kobla. Horra zergatik kantu hunek eskas emaiten duen:

                Igande astelegun elgarrekin dire.

                Lan eginaren arras adixkide dire.

                Trufan eta musikan bertzez ari dire.

        Hiru dire horiek ez zaizkit eder batere. Holako neurthitzek ez dukete nehoiz saririk hartze.

        Hala-hala biziki ahul zazikit kobladura sobera ahaide batzu: aitari, amari, haurrari, muthilari; edo aldatu, hartu, makhurtu, galdetu; edo erraiteko, jakiteko, joaiteko, jiteko...

        Aldiz ahaidegorik gabekoak onak zaizkit, hain aberats eta ozen ez izana gatik: eman, harrian, dezan, buztan; edo bethi, itzuli, aitari, sasi; edo egon, zion, on, oixtion...

        Bainan hobe ahaidetasunik ez izan eta beharri ozenki bethetzen badute: aitari, urtikari, ari, sari, edo argitu, baditu, apetitu, zitu; edo uko, flako, sartuko, zaizko...

        Erran gabea, ahaidegoa handiago, eta ozentasuna betheago behar da... Maldatu, galdatu, aldatu, kaldatu, ederki heldu dira elgarrekin, nahiz ondarreko tu horiek hari berekoak diren.

MINTZAIREA

        Kobla ederren egiteko ez da aski geia eder izaitea, pertsuak ongi eginak eta elgarri moldez koblatuak. Mintzairea gota atxiki behar du neurthizlariak. Lehenik hitz aphal kazkarrak utz ditzala bertzendako; gauza zikhinak ez ditu aiphatuko, edo neholaz aiphatu gabe ez baditu uzten ahal, polliki eta inguruka mintzatuko da hetaz:

                Igande ilhuntze batez etxe alde zoala,

                Erroz gora erori zen Santsin zabal-zabala.

                Izarrak nihon ez ditu ikhusi han bezala.

                Ilhargia ferekatuz gan zen gan berehala.

        Ez dea ederki heldu ilhargi hori?

        Beraz mintzairea garbi ukhan dezala koblakariak. Bai eta aberats. Hitz hainitz behar dira, elgarren bethekoak, gauzen erraiteko: zeren pertsuaren izariek eta kobladurez ez dituzte nola nahikoak hartzen ahal: noiz nola, horra legea. Behin, Lili bat ikhusi dut delakoaren airea harturik, koblakariak erranen du:

                Aingeru baten pare duzu arpegia.

        Hartu balu bertze aire bat, eman dezagun Santsin-ena, erranen zuen:

                Aingeru batek bezala duzu begitartea.

        Gogoa zalhu eta hautu nasaia, ez da holakorik pertsulari on izaiteko.

        Bainan kasu! Eskuaraz ari den koblakaria ez dadila othoi frantseserat lerra, bere hizkuntza eder ustez:

                Orai deklaratzen dut mundu hunen bixtan;

                Ez dut abandonatzen esperantza zutan;

                Moienik balinbadut bihar aratsean,

                Bisita eginen dut zure kartierean.

        Eskuaraz erran zitakeien:

                Egun erraiten dautzut denen aitzinean,

                Ez dutala etsitzen batere zu baithan.

                Ahalik balinbadut bihar aratsean,

                Aurkituko nizaitzu etxe-ingurutan.

        Ez dut uste hanbatekoak diren lau neurthitz xuxendu hauk; bederen-bederen eskuara gehixago badute. Dena ere on.

        Bertzalde kasu egiteko litake hitzaldeak ahal bezain legun izan ditezen. Soinu bera maizegi edo hurbilegi aurkitzen delarik, gogor emaiten du, beharria nakaizten du. Huna bertsu zahar zonbait. Erradazue ez dutenetz, funtsetik landa, truskil aire bat.

                Bihotz zaharrari etzaio ohartzen

                Neskatila arin gogo gaztekoa:

                Hari ari zaio begia argitzen,

                Norbait baitu orai gazten artekoa.

        Ez dea irringarri hoinbertze a a, a a , bait bait, hari ari eta gogoga bitxiren kausitzea?

                Ez dut utziko kobla hauien egitea

                Erran gabe emazte hunen bertutea.

                Nehork ez du ukhatzen harekin dotea

                Dela laster urtzeko irriskuz bethea.

        Hemen ere baliteke erraiteko hainitz: ko ko, e e, u u eta er ur irri... Eztitasun gehiago galdegiten dute behar bezalako neurthitzek.

EDERGAILUAK

        Bainan orai artinoko konseilueri jarraikiz ez uste izan Elissamboure bezanbat izanen àrela. Koblak ederki eginak izaiten ahal dira, batere ukhan gabe bihotza johan daukun su edo hats berezi hura.

        Hats hori, jeinuak edo jiteak emaiten du; su hori, odolak phizten. Halere badira ederbide batzu denek baliatzekoak, ahal denean segurik.

        Bata da koblaren azken pertsuari zirtoaren eratmkitzea. Aditzalea dilindan daukazu ondar ponduraino. Aiduru dago, zertarat deramazun; eta bozkarioa jauzten zaio, bet-betan agertzen zaiolarik uste gabeko atheraldi pollita, edo ditxo irringarria.

        Etsenpluak kantu zahar guzietan badira:

                Xoriñoak kaiolan

                Tristerik du kantatzen:

                Duelarik han zer jan, zer edan,

                Kanpoa du desiratzen,

                Zeren, zeren

                Libertatia zoinen eder den...

        Beha berdin kobla hunen bururapenari:

                Gazte-gazte gan nintzan herritik kanpora:

                Estranjere aldean pasa det denbora,

                Herri-alde guzietan toki onak badira;

                Bainan bihotzak dio: «Zoaz Eskual-Herrira».

        Edo huni:

                Amodioa zoin den zoroa mundu guziak badaki;

                Nik maiteño bat izaki-eta beste batek eramaki;

                Jainko maiteak gertha dezala enekin baino hobeki!

        Bertze ederbide bat da pertsuen argitzea eta phiztea, itzuli berri edo iduripen batzueri esker.

                Haltzak ez du bihotzik,

                Ez gaztanberak ezurrik,

                Enian uste erraiten ziela

                Aitonen semek gezurrik...

        Edo:

                Sagarra lore-lore denbora denean;

                Gazteak hankak arin soinua denean...

        Ala:

                Uri ondotik hosto-pean

                Ikharan dago gaixo lantxurda...

                Haize gaixtoak ematean,

                Lohi beltzerat eror beldur da;

                Maitea, zutaz orhoitzean,

                Beldur bera dut bihozean:

                Garbia zare, bai behautzu

                Lohirat eror, zuk aingerua...

        Iduripenak jaunzten eta airatzen dute kobtakaldea, gogoetak hedatzen dituztelakotz geiaz haratago eta, alegia deus ez, hunkika bezala berriz hartaratzen, nekhadurarik gabe eta, erran behar bada, atseginekin ere gehienetan.

AZKEN HITZA

        Huntan geldi giten egungo.

        Aholku zonbait eman ditugu koblakari gazteen laguntzeko. Badakigu haatik ezin jarraikiko zaizkotela tiletez-tilet, luma eskuan ariko direnean baizik.

        Gogoak eman arau bero-beroa koblatu behar delarik, legeak nahi-eta ez zabaldu behar dira: orduan pertsuak hitz sobera balinbadu, airea luzatzen diote; eskas balinbada, laburtzen. Hots! ahal bezala...

        Bainan segur gira astiki ar liteken neurthizlariak, denbora poxi bat emanez luma-lanari, eta gero kantuari trebatuz, kobla ederrik egin lezakeela.

        Agian Elizanburuk, Otchaldek, Zaldubik, Dibarartek, Mattinek eta bertze koblakari handiek ondokoak izanen dituzte!