NAPOLEON BONAPARTE

Mende hamabortzean, ezin ukha batek,

Ariak bazituzten Korsan Bonapartek.

Genan, irlan bezala, ahaide bazuten;

Ondoan gero bortzek atzeman baitzuten.

Karlos Bonaparte zen arras herritarra,

Genoen kontra gerlan Paolik beharra;

Segitzen zuelarik, zaldi lasterketan,

Emazte Letiziak, hirrisku denetan.

Ez omen zen denboran halako andrerik,

Romilini adarra zaukan liliturik.

Mende hamazazpiak hiru hogoi urthe,

Bederatzi gainetik, zituzkeien bethe,

Non andre handi hori esperantzan baitzen

Haur batez erditzeko, ungi zela heltzen.

Ajazion nahi zen Andre Marietan

Aurkhitu, nola bere herriko bestetan.

Elizatik etxerat itzuli orduko

Erdi zen muthil batez, sendoa hasteko.

Ezdugu erakurtzen deus mirakulurik,

Haurra sorthu zenean, alde gerthaturik,

Nola baita mendetan bortz aldiz aditu,

Zenbeit gizon kaskodun denean agertu,

«Buru gogorra nintzen, ikhasi nahia»,

Berak dauku erraten, haurretik ilkhia.

Bainan behar da erran hainitz erne zela,

Eta oihu xumea aditzen zuela.

Etziren hura baithan hoberen guziak;

Askorenak bezala, haren gutiziak,

Uztarririk etzuen hanbat iasan nahi,

Etzuen deskansua bakearen bahi,

Nahi bezin handiak zituzkeien lanak,

Gogo alde, etziren izitzen zutenak;

Etzuen izaririk bere asmuetan,

Bat egin orduko zen, gehiago ketan.

Osaba Luzianok zuen ezagutu

Ethorkizun handian behar zela sarthu.

Huna zer zuen erran hiltzeko menean,

Illobak zituela nigarrez aldean:

«Napoleonek berak eginen du aski,

Hortaz dohan bezanbat noha deskansuki.

Hi haiz Iosep, orotan urthez zaharrena,

Bainan Napoleon duk buruz hoberena.

Beira hadi nihoiz hi hori ahanztetik,

Mintzo nauk herioa ikusiz aldetik».

Aitak eraman zuen Parisat gaztean,

Hamar urthe zituen bethetzen doiean.

Nola baitzen berritan Korsa Franziako,

Egin ziren eskolak hobeki lotzeko,

Eta haren haur asko ziren baliatu,

Kasko lehenak ere hainitzak agertu.

Briennerat ioan zen Bonaparte boxik,

Soldaduen eskolan ikhasteko goizik.

Iretsia nahiaz zerbeit ikhasteko,

Baieta gutiziaz gorarat heltzeko,

Laster dute nausiek begietan hartzen

Eta haren laneko sukharra maitatzen.

Bakharrik aurkhitzea hainitz zuen maite;

Gerthatzean bertzekin iostetan nahaste,

Ariak etzituen bertzek bezalako,

Guziek behar zuten utzi nausitako.

Etzioten ekhartzen nihork ielosia,

Haren aire pisua etzen egosia.

Errateko liteke etzela axkide,

Ikusiz etzuela ematen lot bide,

Baldin gero ondoan, egun haltoetan,

Ezbalitz lehiatu gazte lagunetan.

Eskoletan etzuen beldur erregela;

Segitzen zuen, nahi egiten zuela.

Ixil zagon maizenik eta gogoetan,

Atsegin guti hartuz bertzen hirrietan,

Bilhatuz ithotzen zituen iaiuren,

Izateko nausia bere buruaren.

Gogor eta zuhurki zaraman bizia,

Gurikeria etzen hartaz onhetsia.

Gathasketan su pintak zituen agertzen,

Edozeini zioten mihi zorrotz sartzen;

Etzen on egotea asiki meneko,

Etzuen nihoiz erdi eztena sarthuko.

Etzuen handitasun hortan erakusten,

Ezdu osotasunak gizona egiten;

Bainan ordu beretik zen ikustekoa

Gerlako iostetan zuen nausikoa,

Asmatzen hari zela bethi nola hazkar

Etsaiek ez hartzea nahi zuken bizkar.

Eskolako athean, negu luze batez,

Ehun forte baziren elhurrezko metez,

Haur guziek laneko sukharra zutela,

Bonaparte nausitzat sinhesten zutela.

Iduri aitzindari, zioten manatzen,

Eta zuten guziek bethi obeditzen,

Erratean barnetik zer zen egiteko,

Sartzerat han etsaia nihoiz ez uzteko,

Edo nola behar zen hiriaz iabetu,

Hartako bide onak zirenean hartu.

Hedatzen bazakien orotarat buru,

Etzuen nihoiz kausten trabarik inguru,

Eta egiten zuen gisa halakoan,

Non oro baitzituen nahasten gogoan,

Nondik bildu zituzken hanbat iakitate,

Hiri zain edo hartzen hala ikhas arte?

Iduri zuen zela egina manuko,

Nahiz etzen huzkurra gauzen egiteko.

Nausiak berak ziren ioaiten ihesi,

Halako padaretan, hura utziz nausi;

Etziren bada oro tontoenetarik,

Pichegru zen nausi bat handienetarik,

Hollandako lehoina, kapuxino zagon,

Ezin zitekenean Korsutar lo egon.

Irakurtzea zuen Bonapartek maite,

Asko aldiz burua sobra bero arte;

Etzen erakurtzaile deus arinkerien,

Bethi bilha zabilan ethorki guzien.

Iragan mendetako egintza handiak

Buruz hartu zituen lerroka guziak.

Orroitzapena zuen segurenetarik,

Etzen beldur galtzeko deus ikhasitarik;

Bazakitzan zein ziren gizon handienak,

Eta hek egin zuzten lanik hoberenak.

Brienna utzi zuen hamalau urthetan,

Ardietsiz on zena hango iakintzetan;

Bazituen bai gauza iakinak gutisko

Bainan lagundu zuten Parisen sartzeko,

Nahiz hainitz gazte zen, bazituen onak,

Iakitate batzutan, argi handienak.

Ageri den bezala, goizik zen ernatu,

Edo eskoletarat gazte lehiatu.

Haur hori zen ethorkiz buru sendotako,

Zenbait etxetan baitzen askiren galtzeko,

Bainan aitek etzuten deusetan hertsatu;

Plegura tzar hartzetik zuten begiratu.

Gauza bere etxean sortzez ikhasiak,

Giristinozko amak goiz erakutsiak,

Etzituen ahantzi egun haltoetan,

Nahiz goibel zuketen ikusi askotan.

Zenbat haur ez da bethi goiz goizetik galtzen,

Burasok iakin gabez hekien gidatzen!

Ezdituzte egun bat ikusi hurbildik,

Iakiteko zer diren, nondik edo handik.

Lurrean nahi dute zerbait izan diten,

Bainan gutik diote bide on egiten.

Haur batzuek badire lehenak bertzekin,

Bertze batzuek berritz hotzak lagunekin;

Batzuek behar dute izan higituak,

Bertze zenbeitek aldiz luze mainatuak.

Bakhotxak izaten du dohaina zerutik,

Ezda izpiritua heldu harotxetik;

Bainan goiz bitez eman erakuspen onak,

Beiratuz haur bihotzak nola lur mathoinak.

Erakuts zeruetan aita handiena,

Guziek egun batez kausturen dutena;

Erran haren nahia gauzen egiteko,

Berthutea non nahi eman aitzineko;

Higinaraz gaizkia, iraka zaharra,

Galdu nahi duena bereziki haurra,

Ez duena nihori ematen bakerik,

Hanbatak dabilzkana buruz arindurik.

Aita-Amek dituzte umeak ehotzen,

Crenchoin bat eskuetan badire lerratzen;

Ankas mokhorrak ere agertzen badire,

Hekin bizkarrak panpez ubelduko dire;

Bainan Iainko legea dutenean hautsi,

Beharrari bihotza badiote hetsi,

Ixil uzten dituzte, erran gabe deusik,

Nola ez balitz Iainko, erran nuke kasik.

Behar dituzte egin eskolako lanak,

Etxean ere gauza tokatzen zaiztenak;

Nola bertzek, ikhasi munduan beharrak

Baliarazi aitek gastatu zilharrak.

Lehen ikastekoa hargatik orotan

Izan behar liteke hoberen lanetan.

Ungi ibiliren da Iainkotiar dena,

Ez da hura izanen ohoinen laguna;

Bazterren nahastaile hondagai ontasun,

Nahiz bertzela ere badohan osasun.

Zeru beldur duenak gizona maite du.

Non nahi den harentzat iaiura on badu,

Eta hartzen duenak zerua lekhuko,

Bazter gutiak ditu nihoiz nahasiko.

Bada huts bat oraino egun dena mentan,

Nahi luzkete oro batzuk iakin betan,

Segur bezala nago hori sobra dela,

Bakhotxak buru dohain neurriz duela;

Bat on dela askotan hiru gauzetako,

Bainan nihor ez dela denak ikhasteko.

Hoberen da gauza bat ungi ikhastea,

Eta gero ondoan bertzerat ioaitea.

Gizonaren buruak, lanez lagundua,

Higi duke luzean erhotik mundua;

Bainan ez luke behar lehertu hastetik,

Gelditu ere nihoiz lana segitzetik.

Nola baita gerletan soldadu ioaiten,

Errabian sistako duela emaiten,

Eta gelditzen ere bera harritua,

Nola duken bihotza hanbat berotua,

Nahiz ez izitzeko lagunak galtzean,

Nahiz etsai hiltzeko, hurbil ethortzean;

Hala, ikhasi nahi duen batek ere

Ioan behar du bethi, lan gogor badere,

Itxikiz bere saila, ethor arte argi,

Gauari beltzuritan agertuz arpegi.

Ez dire, ez guziak naski tronurako,

Bainan hainitzek dute zerbait atherako.

Guti balio luke saltoz ibiltzea,

Liburuzko pesien begiz kurritzea.

Gose oro ez ditu erregek asetzen,

Moltsa hoberena da lastesko ethentzen;

Hala nola baitire deus guti uriak,

Ethortzean suilaka, emanez pesiak.

Hazi bat den tokian, ez eman bertzerik,

Goiti dohanak ez du nahi poxolurik.

Izariz da bihia seilharutan sartzen,

Iakitatek buruan bertzela ez hartzen.

Probetxu bat liteke, gizon bakhotxari

Buruan ematea gauza lainho hori.

Gauza ungi dutenak bateko ikhasi,

Hartan bethi litezke agerturen nausi.

Mothelak berak dire ederki mintzatu,

Ez baitire ethorki gaitz hiltzen unhatu;

Asko burzoro erdi iakinsun egin da,

Soldadu xoil ieneral ikusirik bada.

Aberats hoiek ziren hasi arditetik,

Etziren hoin distiant bere ethorkitik.

Egunak egunari dio iratxiki,

Eta gakhoz dituzte bilduak itxiki.

Gizonak behar luke zerbait hor ikhasi,

Erdi iakin orduko, ez bertzetan hasi.

Hor da ondikoz bide ilhunbez dohana,

Deus onen egitetik beiratzen duena.

Sinheste ere eskas dute gehienek,

Lurraren gozamenaz gogo iaun arinek.

Zu zare bada, Iauna, guzien ondoa,

Mende huntaz kanpoan, zure da geroa,

Zuk dakizkatzu erhoz nihoiz etzirenak,

Zuk ditutzu aditzen erran ez direnak,

Zure erriek dute, amen sabelean,

Egin gure moldea, lotan zaudenean.

Zure hitza adituz, da mundua sorthu,

Bertze hitz batek duke ezdeusean sarthu.

Ez duenak sinheste, Iainkoa, zu baithan,

Zer egin beharko du egun goibeletan?

Zer du igurikiren egin ungitarik,

Herioa denean heldu harmaturik?

Iainkoa behar dute guziek lokharri,

Zimendu guzietan behar da ezarri,

Hark ditu gaxtaginak non nahi izitzen,

Eta bihotz onetik beldurrak urruntzen.

Galtzen balitz lurrean haren seinalea,

Eskasak galde luke gauzen egilea.

Bainan gauza guziek erakusten dute,

Haren beldurra orok garraia bezate.

Gure nausiak, orroit, zuen tronuetan,

Lehertzen baduzue azpiko gastutan,

Hobendun ez direnak ezartzen nigarrez,

Paga duzketzuela gaizkiak sukharrez.

Gure alde daukana da nausi zeruan;

Haren ahaztaleak, ikhara munduan!

Lana lurrean eta zerua geroko,

Horra zer dudan bethi nik adiraziko:

Lanak du helarazten bilhatu mugarat,

Geroaren usteak itzultzen ungirat.

Bonaparti zioten Parisen ikusi

Ginhar bat noizbait gero zutena miretsi.

Ezin gorde zukeien bere gai handia,

Orotan behar zuen hedatu argia.

Huna zer zuen hartaz nausi batek erran,

Eskolan haur bakhotxaz egiten zen marran:

«Ethorkiz eta buruz arras Korsetarik

Urrun ioan behar da ez badu trabarik».

Gazterik zaion hasi soldadu eguna,

Hamasei urthetan zen lotinent egina.

Gradua izan zuen iakitate sari,

Iarrekarazi zuten artileriari.

Feran sarthu zen arren, ilkhi zen lastesko,

Valenzian mail batez gora hizatzeko.

Raynal ikusi zuen, handik bi urthetan,

Parisat egin zuen ilkhitze batetan;

Iaun aphez horri zuen maitez egorria

Korsan gerthatu gauzen izkribu larria.

Ordutsuan Raynalek zuen galderazi,

Nahiz prima batekin lana gustarazi:

«Zer egia, zer lanez, zitezken gizonak

Bilhakaraz on eta hots dohatsuenak».

Napoleonek zuen hortaz izkribatu,

Eta izena gordez hura zen nausitu.

Valenzian zagoen, ia hogoi urthetan,

Libertateak bazter oro higitzetan:

Vizillen landatu zen zuhamu lehena,

Dauphineak harturik urratsen aitzina.

Hainitz aitzindarien buruan zen sarthu,

Behar zela Franzia lasterrean hustu.

Xede nahasi horrek berotuz murruka,

Grenoble hustu zuten hainitzek lasterka.

Lagunak ihestean, beira zagoela,

Bonapartek etzuen egin hek bezala.

Bidea hartu zuen geldi egoteko,

Ikusiaz bakharrik, nihoiz mugitzeko.

Etzitzaion ihesa eder iduritzen,

Nahasduren erdian egon zen asmatzen.

Paoli ethorri zen orduan Londrestik, (1790)

Eta ieneral ilkhi Korserat Paristik.

Herrian aurkhitu zen kasuz Bonaparte,

Iadaneko bazuen hainitz begitarte,

Irla guzia zuen bi alde aurkhitu,

Ezbaitzitzaion hanbat eder iduritu.

Batzuek nahi zuten izan Franziako,

Bertzek bere buruak behar nausitako.

Ajazio hiri zen azkenen mindegi,

Bonaparti zioen beltzuri arpegi;

Bainan iadanik baitzen kapitain egina,

Korses egin batailun manatzen zuena,

Ajaziori zion erakutsi buru,

Kasu guti eginik erranez inguru.

Bonaparten etsaia Peraldi zen hasi

Gorenean erraten bat zela nahasi,

Nahiz ageria zen Bonaparten lana,

Nahasduren iabaltzen ederki zohana,

Horren gatik deithua Parisat zen ioan,

Eta garbi athera mintzatu ondoan.

Parisen inguruko langile osteak,

Utziz bere biziko segiden bideak,

Orduan ziren erho eta atrebitu,

Errege bera zuten gaphelurat hestu,

Utziz bere khoroa, gorriz agertzeko,

Eta bertzek bezala, buru izateko,

Bonapartek zituen ikusi hurbildik,

Bainan Korserat bide egin zuen handik.

Handi zaukan Paoli bethi hanartean,

Agur on izan zuen hura ikustean,

Bainan guti zitzaion Paoli fidatzen;

Hark ere bada zuen ungi zelatatzen.

Ezagutu zuela, behar da aithortu,

Hark errana geroak ez du ezeztatu:

«Gizon gazte hori da zaharren pikoan,

Plutarki zaio eman hitza holakoan».

Napoleonek ere zelatatu hura,

Ikusi gabez hartan xede bere gura.

Franziaren kontra zen lanean hasia,

Haren etsaiez zuen axkide gaindia.

Aski izan zen hori lokharri hausteko,

Bi axkide osoki etsai egiteko.

Angelesak zituen Paolik hautatu,

Fransesei zor zuena zuen ezeztatu;

Hertsiki ibili zen Bonaparte aldiz,

Etsaia zuelakotz hazkar lagun handiz;

Bere ontasun denak zituen ikusi

Erre eta ebasten ohoin angelesi.

Desterratua laster arras biluzirik,

Bonaparte ilkhi zen, hortzak zorrozturik.

Egin zuen sartzea Marseillen arinki,

Traidore seinalatuz hitzetan goraki;

Eman bere iendeak Tulon inguruan,

Ahalik ungiena moldatuz larruan;

Hartu berak segidan Parisat bidea,

Nizen izanik ere soldadu berea.

Ioan gabe aitzinat, bada errateko

Bonaparten bihotzaz berien alderako,

Franziako eskolan baitzen altxatua,

Ezin ahantzi zuen artha izatua;

Hartako herritarrak zituen ihesi,

Zituen oro ere xahutzen ikusi,

Ezagutzaz bethea ungi egilentzat,

Harmak har arte kontra hekin etsaientzat;

Nahiz hainitz zituen bere axkideak,

Haurretik zituela heiekin hedeak.

Iosia ezagutzaz Franzia lurrari,

Guziak galdu arte, ematen da hari,

Ahantzi gabe nihoiz, hainitzek bezala,

Erresuma amatzat begiratzen dela;

Etzaiola nihori zilhegi haustea

Harekin hartu duen umeren gathea,

Bainan behar duela aitzitik lagundu,

Nihoiz ere goibelak eman balin badu.

Ezda nihor soldadu xoilki paradako,

Soldadua hazten da hirrisku deneko.

Eta ankas orduan ez bada altxatzen,

Guzien burutan da bethikotzat galtzen.

Ez mintza nihoiz niri soldadu batzuez,

Ezagutuak gerlan nausi trahituez.

Soldaduak behar du bethi nausi bera,

Nausiek behar dute gidatu bandera.

Herritar izatea ez da beraz aski,

Ez da behar manua segitu uzkurki;

Iakina da urgulu minberakor dela,

Bainan ez ahantz legek gain behar dutela.

Ontasun oro ditu Bonapartek galtzen,

Ikusten burasoak erromes gelditzen.

Asko soldaduk zuten eginen beretzat,

Eta aitak utziren nahi zutenentzat;

Bainan giristinoa izan zuen ama,

Arthatu zioena goizdanik arima.

Orroituz ume hetaz, handiak mendetan,

Aiten gordetzaileak hiri sakhailetan,

Bere iendea zuen, hainitz ikusirik,

Bonapartek athera oren gaxtotarik.

Soldadua zen, bainan amaren umea,

Agertu zen lehenik hoberen semea;

Eginbideak bethe zituen handizki,

Etzen beldurra gatik iokatu abreki;

Burasoei zuena emanez gogotik,

Etzuen usikirik izan bihotzetik.

Oxala soldaduek, Bonaparten haurrak,

Bihotzak balituzte hark bezin ederrak,

Maitatzeko herria oren hertsietan,

Buraso laguntzeko behar orduetan!

Ohoratzeko ungi behar den nausia,

Ezdu behar bakhotxak segitu hisia;

Egin beza nornahik hark egin duena,

Edo hari ohore eman dioena.

Orai garen urthetan, Mendia zen nausi,

Izen hori zitzaion hamabitik hasi;

Atrebituki zuen errege hondatu,

Mendetako tronua odolez gorritu.

Ez da nihoren beldur barne ez kanpoan,

Ez du eskas dixidu samina ahoan.

Kanpoan etsaia du Europa guzia,

Vandeak harmetarat barnea iauzia.

Orduan Bonaparte Errepublikano

Etzen indar bilduez orroitzen oraino.

Hala segitu zuen Carteauch ienerala,

Egerdi aldean egiteko gerla;

Utzi ere izkribu, suaren erdian,

Onhartzeko eginak ikhara handian.

Tulonen gutik zuten lehia Parisko,

Iarriak ere ziren atzen agertzeko;

Angeles amirala, Hood zen ethorri,

Eta haren meneko oro ziren iarri,

Louis hamazazpia nausitzat aithortuz,

Eta bandera xuriz xanala beztituz.

Carteauch behar zen sarthu harmekin hirian,

Bonaparte zuela on artilerian.

Etzuken lagun hobe Franzian kausitu,

Bere harmako begi hoberenak ditu.

Dammartin ienerala ohean zen eri,

Bonaparte behar zen bera aitzindari;

Egin zuen bakharrik bi nausiren lana,

Izpiritu haltoen gerlako dohaina.

Aitzindaria zuen bere trabatzaile,

Parisen zuelakotz zer egin erraile:

«Etsaien untzi oro erre behar ziren,

Tulonez iabetzeko lau egun etziren».

Salizetti, Albite, Gasparin berekin,

Populu izenean, han ziren hitzekin.

Azkenak bazakien nolako zen gerla,

Denbora guti zuen dragoinetan zela.

Laster zuen ikusi zer zen Bonaparte,

Eta gutik zutela haren begitarte.

Hekin elkhar aitzeak hainitz zuen egin,

Batasunak bethi du indarra berregin.

Bonaparten xedea segitzen zelarik,

Inguratu zen Tulon alde orotarik.

Elgillette, Balgier, deithu mendixketan,

Artileria zuen eman burrunbetan,

Iotzeko baia handi eta xumearen,

Ohatze ederrenak angeles untziren.

Ezagutuz tokiak balios zirela,

Angelesa iarri zen, ura zariola,

Forte ez eskasteko Mulgraben hazkartzen,

Gilbraltar (sic) bezin segur zuela aurkhitzen.

Hazkarra zaukatela, bahi dire hitzak,

Erranak aitzindari angeles murritzak:

«Hartzen badu fransesak kanoia hemengo,

Eginen naiz iakobin, deus ez lehenago».

Mulgrabe Bonapartek zuen begiztatu,

Eta haren hartzea lehenik hautatu,

Ez baitzen gero beldur Tulon beretzeko,

Setioan harmada baitzen hurbilduko.

Bere zuen gerlako biltzar handi dena,

Ez hargatik ordean, Carteauch beharrena.

Laster Carteauch zen ioan bertze harmetarat,

Eta Doppet ethorri Tulongo gerlarat.

Miriku izana zen, deus guti manuko,

Bera ere beharra norbait gidatzeko.

Izan zuen padara, lehen egunetik,

Mulgrabez iabetzeko bere ganbaratik.

Españolek franses bat zuten ostrikatu,

Bainan lagun zitzaion murruka alxatu;

Gudua berotu zen ethorrien hatsaz,

Errextu garbitzea etsai bere iatsaz.

Ieneralari zion Bonapartek erran,

Etsaia behar zela birungatu herran;

Hain errex zitzaiola aitzinat ioaitea,

Nola bere bidetik gibel egitea.

Utzi zuen iartzerat harmaden buruan

Erranez gida zitzan zuhurki guduan.

Iadanik zuen forte eskuan bezala,

Manatzean Doppetek, errara zagola,

Aldeko gizon batez, sua utz zezaten,

Eta gibelat laster oro ethor ziten.

Bonaparte, burua zauritan emana,

Ahotik haburina hasarrez zuela,

Ethorri zen gibelat, eta erran gora:

«Tulonen lagun zela iaun miriku hura!».

Orduan soldaduak gora mintzo ziren,

Egia errateko ozarrak baziren.

Pirenetarat laster Doppet zen egorri

Eta haren herrunkan Dugommier iarri.

Geroztik hasi ziren Setioko lanak,

Iende barnez zirenen sabeleko minak.

Bonapartek baluke zerbait egortzeko,

Galdetzen du gizon bat hitz izkribatzeko.

Sarient bat heldu da, eta hurbil iartzen,

Kanoia bat mahaintzat duela hautatzen.

Bonba bat heldu zaio alde lerratzerat

Eta paper guzia lurrez zikhintzerat:

«Bapo! du ihardesten, badiat harea,

Etsaiek egorria, on eta merkea!».

Junot zuen izena Sarient gazteak,

Agertzen zituena geroko xedeak.

Bazen bertze bat ere ia begiztatua,

Ordutik Bonaparten axkide hautua.

Durok zuen deithura, hamazazpi urthez

Higan zuen bizia egun ungi bethez.

Ustekabe batean, harturik O'Hara,

Tulongo buru zena, angeles gogora,

Bonaparti zitzaion herrunka goratu;

Ieneral bezala zen geroztik beiratu.

Mulgrabek bazirauen lan guzien gatik,

Iende suntsitzen zela baltoken gainetik.

Egun batez hasten da Bonaparte maltzur,

Galdetzen soldaduei eian diren beldur.

Deithu zuen alderat Junot amarrutan;

Emanarazi zion izkribu larritan:

Hau da beldur gabeko gizonen tokia;

Estaltzen du horrekin bere bateria.

Han zirenek etzuten geroztik beldurrik,

Ezdute ezagutzen lehoinek nigarrik.

Bonaparte han zuten bera aitzinean,

Tiro gida iarria panttupa gainean;

Hiru egun luzetan iraun zuen suak,

Odol eta sarraski guzien musuak.

Dugommier zagoen biharamun beira,

Ikusteko hirian nola zen marmara;

Etzuen luzamenik Bonapartek nahi,

Hiriko nahasdura zuen sartze bahi.

Sartzea nahi zuten deputatuk ere,

Nahiz ez ezagutzen hirrisku batere.

Hartzen dituzte berak neurri guziak,

Ozarki Bonapartek altxatuz hesiak;

Kasik oraino etsai ez dela orroitzen,

Soldadu lehoinak du Mulgrabe beretzen.

Bonapartek zioten erran ieneralei:

«Bihar eginen dugu agurra Tulonei».

Errextu zitzaioen bigarren lan hori,

Etzuen bide eman odol ixurtzeri.

Ikusiz nola zohan gauza itzultzerat

Angelesa iautsi zen ureko zelairat,

Ez hargatik hirian utzi gabe hutsa,

Bainan oroz eginik hauts eta herrautsa.

Barnean zer zuketen, ageri argitan,

Suak eman zituzten bendeku bahitan.

Malga eta forteak xutik ziren kaustu,

Saltarazteko ephe baitzaien eskastu.

Españolek etzuzten, hartuz arren urre,

Seinalatu untziak nahikatu erre.

Egun berean bada, athe bat hautsirik,

Zerboni zen hirian sarthu harmaturik.

Ungi agertu ziren galerianoak,

Etzuzten ihesari hedatu zangoak;

Eman ziren su hiltzen, franses haur bezala,

Omen onak geroko biltzen zituztela.

Tulonen Bonaparte gazte zen oraino,

Bainan hobeago zen bertze oro baino.

Aitzindariek asko huts dute egiten,

Iakin gabea nausi badute ematen;

Nahasduren mendetan hori da gerthatzen,

Axkidek axkidea dutela laguntzen;

Iduri edozeini autze badutela,

Eta deus iakin gabe, mana duketela.

Hoberenei zaiote ematen gradua,

Beiratu behar baita lezetik itsua;

Baldin beraz biziaz badoha lanetan,

Ezda behar fidatu edozein burutan.

Zenbat herio ez da egiten ikusi,

Aitzindaritan baitzen gau bezenbat hisi!

Ezda nihor gutitzen entzunez bertzeak,

Ezdituzke bakhotxak guzien antzeak.

Ezduena ikhusten batek hainitzetan,

Ikus duke bertzeak, egun asmukotan.

Begi batek toki bat aski du aldian;

Bien begiak dire bi gauzen tokian;

Lau tokitako gauzak lau begik ikusten,

Nor nahik ditu hoiek orotan erraten.

Badire gizonetan sorthuak manuko,

Nola ere baitire bertzeak azpiko;

Bat izaten da muthil nihon den onena,

Nausitu den orduko buru gabe dena.

Batek ibil dezake zuhurki ezpata,

Bertzeak hobe luke ez utziz lanzeta;

Artha beza harotxak sua ingudiko,

Uzten duela gerla dakitenendako.

Zapatainak zapata egin beza ungi,

Gabazko muthil denak heda beza argi;

Arthaldea behar du artzainak arthatu,

Laborariak perdan nihoiz ez hozkitu.

Errex da bertzen hutsez baten orroitzea,

Goragokoen lanak gaizki aurkhitzea,

Buru ttipiegian hainitzek neurri,

Behar litezke behin saskirat egorri;

Etxea ez dukete ezar erdi ungi,

Eta tronurat dute altxatzen arpegi!

Aitzindariek zuten Bonaparte eman

Mediterrane hegal ezartzeko harman.

Handik artillerian manu hedatzeko

Eta Italiarat gero ioaiteko,

Dumerbion zuela lehen buruzagi,

Bertzetako zuena, hobeago begi.

Dugommier izan zen hargatik on aski

Bonaparti ohore heltzeko goraki,

Erranez aitzindari Parisen zirenei,

Gorde gabe egia bekhaizt zitezkenei:

«Emozue saria gizon gazte horri,

Bera utziz hartzerat, etzaiztezten gorri».

Bere aitzindariak zuen ezagutu;

Nola Dugommierek zioen beiratu.

Hainbertze egin zuen, non Dumerbionek,

Beldur gabe deusik khen erran zezakenek,

Izkribatu baitzuen gerlako buruei:

«Bonapartek du eman khoro nere lanei».

Bonaparte zohala zurubi ederraz,

Hil zen Robespierre segitua herraz.

Berak ere zituen izan hirriskuak,

Ikusten zabilala harmazko lekhuak,

Tulon eta Marseillen bi hiri berotu,

Nahasien oihuek zuztenak errotu.

Marseillen beldurtu zen deputatu nausi,

Fortez iabe zitezen hiriko nahasi.

Bonaparte iakinak erran zion laster,

Eginaraz zukela etsaieri bazter,

Eta athera zion gauza paperetan,

Lanbrorik ez uzteko erran zionetan.

Lana behar izan zen Parisen ikusi,

Eta han kaustu zuten sobera itsusi,

Zeren baitzaramakan betan urkhatzerat

Libertade doiean sarthua lurrerat.

Bonaparte izan zen Parisat deithua,

Hobendun tzar batentzat han begiratua.

Nize hirian ere, zagoen etxean,

Ezarri ziotzaten iandarmak athean.

Hanbat zen handiago hirrisku harena,

Non baitzen iadaneko nausi iakinena.

Robespierre gazte baitzuen axkide,

Baliatu zitzaion garbitzeko bide.

Ioan balitz Parisat, akhabo zen hartaz,

Orroit arren Gasparin Tulongo ezpataz.

Junot, Sebastiani, bi lagun segurek,

Hartzen dute xedea, largatzeko berek;

Hirriskatzen zutela galtzea bizia,

Axkidantza onaren bahi berezia.

Etzuten holakorik behar izan egin,

Ethorri zen bertzela bilhatu atsegin:

Etsaiak sarthu ziren bazter orotarik,

Etzen nihondik aitzen baizik dixidurik.

Harmadak maite zuen hainitz Bonaparte;

Hari zion egiten bethi begitarte.

Nola hirrisku baitzen etsai murrukekin,

Eta nausiak huzkur hauzo gaxtoekin,

Gerlako burutarat dute izkribatzen,

Uzteko Bonaparte harmada manatzen;

Italian, Tulonen, nahiz zen bigarren,

Hura zela erranez guduko beharren.

Soldaduek etzuten galdetzen bertzerik,

Nihorekin etzuten haren ariarik.

Bainan zorrotz zituen haginez etsaiak,

Bilhatzen ziotzaten zituzkeien baiak.

Tulonat egin zuen biaia batean,

Emigrantak zituen utzi ihestean.

Aubry, artillerian kapitan izana,

Orduan zen gerlako bururat higana.

Ezin iasan zezaken Bonaparte handi,

Ielosiak zioen bihotzean gaindi.

Khentzen dio manua artilleroetan,

Pikatzen hola bide hoitabortz urthetan;

Egortzeko Vanderat brigada batekin,

Saulek Dabitentzat zituen xedekin!

Bere manamendua nahiz begiratu,

Bonapartek Parisat lasterkak baditu.

Aubrik ez dio kasu; bainan gazte zela,

Bere harman sartzeko, egin zion burla.

«Guduak laster ditu gizonak zahartzen»

Korsak zioen erran: «handik naiz ethortzen».

Beltzuriak hitz horri ihardesten dio,

Ixilik egotea hain zuen balio.

Etzuen Bonapartek manu berri hartu,

Bainan bere gisa zen Parisen kokatu.

Sebastiani Junot bethiko axkide,

Ioan ziren harekin gaua ez guphide.

Micheliere deithu karrika batean,

Eman ziren hirurak egun on artean.

Gerlate ethorri zen ezpata zorrotzik,

Fransesari galdetuz bazuen bihotzik.

Bonaparte etzuen kaustu huzkurretan,

Gorderik zagon arren idurez zokhotan.

Hasia zen iadanik ian irabazteko,

Zituen liburuen saltzen pulikisko.

Ez da beraz dohatsu lehen egunetik;

Nork erran haren minak hasteko bidetik!

Hurbilean nausitzat izan dituenek

Lekhukotasun zuzen utzi diotenek,

Laudamena diote goraki bihurtu,

Haren dohain handiak zituzten aithortu.

Ezdu guti erraten hekien aithorrak,

Gaitz delakotz pagatze azpikoei zorrak.

Barne ona zutela dute erakutsi

Zuhurren begietan hainitz ardietsi;

Bonapartentzat ere da ohoragarri,

Bere aitzindaritan zela ikusgarri.

Uki ona behar da, nausien menean,

Dainu ez egiteko hekin omenean.

Minbera da nausitan bihotzen axala;

Guti iasan dukete nihoren itzala;

Aikorra da bihotza gehien nausitan,

Nihor partaler bada hekin lilietan.

Bi soldadu zitzaizkon nonnahi segitu,

Bahirik hoberena ziotela kaustu.

Baldin gero zenbaitek bazuten erraten,

Eskua gaxtaginei zuela ematen,

Zeren orduko gerlan, Parisko nausiak

Ziren gaizki zakharrez oro estaliak.

Etzituzken bederen nahiak gaxtoak,

Ezditu lausengatu hekin herioak.

Franziako etsaiei buru zuen egin,

Hekin ezeztatzetan bilhatuz atsegin.

Tulonen nahiz ziren ungia nahiak,

Etzituzten berekin oneko bahiak.

Bi alde zen Franzia; bat etzen askiko,

Piztua zen suari indarra khentzeko.

Askok nahiko zuten Franzia bertzela,

Etzuten zapaturen tiranok bezala;

Bainan non zen indarra, non ere argia,

Etsaien ehozteko, beiratuz bizia?

Hoberenak zohazen, lerratuz lezetan;

Gaindituak bezala tzar osten xedetan.

Hitzez Libertatea etzen gaizkirako,

Bainan bere herrunkan gizon ezartzeko;

Batzuei ez uzteko lurraren manuak;

Ezbaitzituzten nihoiz berek ibiliak;

Huts handiz erregeak ziren goibeldatzen,

Nigarren ithurria hetarik zen sortzen,

Franzian hek eginik axkideak nausi

Iende xehea guti zutela ikusi...

Erresuman zirela aita erregeak,

Etzituztela behar harroka xedeak...

Hortik ethorri ziren zorigaitz handiak,

Munduak diraueino ezin ahantziak,

Ezbaitzen nihon ere Franzian nausirik,

Non etziren Paristik iausten goseturik,

Gizon ozar batzuek odola iarian,

Iduri bihurtuak gaizkiko harian.

Hekin manuko ziren harmadak orotan,

Aitoren semea zen atzetu herritan.

Orduan etzukeien egin Bonapartek,

Egin zukena lehen aitzindari batek.

Aski zuen agertu zer zuen bihotza,

Etzela lagunentzat uste bezin hotza,

Ematean Tulonen esku emigrantei,

Etsai batentzat bera hartzen zuten iendei.

Marseillen egin nahi izatu zuena,

Itxikitzeko iende nahastaile zena,

Hor da froga etzela nahasien alde,

Hartzen bazuten gaizki legez kanpo bide.

Bertzalde soldadu zen, eta soldadu on,

Boz nausiari hala agurra zor zion...

Aubriren ielosiak etzuen arindu,

Bainan gurutzen sista gizonak behar du.

Ioan zen bazterrerat egun beharretan,

Utziz bere harmada hortzak karrasketan,

Egon ere gordea, iasanez beharra,

Sorthu zitzaion arte guduko izarra.

Gazte zenbait hasten da altxatzen burua,

Eman nahi diote erregei tronua;

Bainan hitzak zituzten egintzen bahiak,

Aspaldiko urthetan guti ikusiak.

Halere bada zuen usna Bonapartek,

Altxaturen zutela hegoa zenbeitek.

Pontecoulant kaustu zen Aubriren alkhian,

Bonaparte zuena bilhatu hirian,

Paristik ikusteko zer behar zen egin,

Harmadak zirenean gerletan desegin,

Edo zer bide zuten non nahi hartzeko,

Etsaiak zirenean guduan lothuko.

Egintza hori nihoiz etzuen ahantzi,

Ahalean etzuen pagatzeko utzi,

Eginez senadore Pontecoulant bera,

Adinaren eguna beiratuz gogora.

Konsul egin zenean, hori zen gerthatu,

Urtheak bethetzetan zor zion pagatu

Galdu gabe oren bat, bihotz agertzeko,

Iduri khexa zela zordun egoteko.

Letourneur Pontecoulant kasatu zuena,

Etzen Bonapartentzat, alde zeraukana,

Nahiz gero ondoan etzen bendekatu,

Denborak zirenean hunentzat argitu.

Erregetarat ziren hasi atrebitzen,

Konbenzioneari gora asikitzen.

Hartu zuten indarra, egin zuenean

Lege berri liburu, goibel erranean,

Bortz buru biltzarrean bethi izateko,

Hiru asmuetako bia ezpatako.

Erregetarat ziren bere ustez hazkar,

Ekharriak handizki laguntzerat elkhar;

Hedatuak zituzten non nahi sareak,

Harma oro zauzkaten iadanik bereak.

Konbenzioneak du Barras izendatzen,

Bonaparte laguntzat diola egortzen,

Harmada manatzeko hedoi egunetan,

Azpikoz gora oro dohazen ephetan.

Gauza guti zen Barras gerla egiteko,

Hainitz hobeago zen sala beztitzeko.

Erran diteke beraz Bonaparte zela

Bigarren eta lehen gerlako makhila.

Egorri zuen Murat, laguntza onekin,

Sablonetako pezen hartzeko berekin,

Eta nahiz etsaiak gehiago ziren,

Beldur guti zuen hark geroztik nihoren.

Asko ziren mintzatzen harmen pausatzeaz,

Edo San Cloud gainean ungi kanpatzeaz.

Konbenzionea zen bihotzez eskasa,

Bonapartek ez aitzen beldurren solasa;

Hasi orduko sua suntsitu etsaia,

Berritz altxatu gabe bere oihu gaia.

Artilleria zuen behin izan aski,

Buruzagi lehenei garbitzeko toki.

Hek ere ezagutza seinalatu hari,

Hiriko harmadetan utziz aitzindari,

Aitzindari bigarren, elengatzen dela,

Ezda lehen gradurat heltzen berehala.

Geroztik izatu zen urrun maitatua,

Izen bat etziteken hala aiphatua,

Zeren bakea zuen erreginarazten

Eta deskansuari lokharri ematen.

Mintzo zen iende xehei bere salpenetan,

Bakhar edo multzuka kaustu tokietan,

Eta hola emeki hartu zuen gaina,

Bere burua sarthuz bihotzetan barna.

Ematen du ordena konbenzioneak

Harma oroz husteko herritan barneak,

Beso guziek arrunt ezpatak uzteko,

Utz zezaten lehia nahasduretako.

Hori zen arren kontra agintza guzien

Fagoratzen baitzuen loa berezien,

Entzuna izatu zen harrabotsik gabe,

Gobernua iarri zen harma dunen iabe.

Hortik zen Bonaparti ethorri ezkontza,

Gerlaritan maiz aski lokharri arrotza.

Harmak bildu ondoan guziak baterat,

Guti zuela gogo hedatzen hetarat,

Bonaparti diote haurskil bat ekhartzen,

Harma bat deihadarka duela galdetzen.

Eta hura, ezpata bere aitarena,

Ieneral gillotinak urkha dioena.

Eugenio Beauharnais zuen izen haurrak;

Izan zuen ezpata, urtheri eskerrak.

Ama zen Bonaparti eskerrez agertu,

Zeren zion semea gogoan bozatu.

Oren hartarik zaien hasi axkidantza,

Higitu ziotena ondoan bihotza.

Nork ez du ezagutzen Iosefin izena,

Napoleonen andre hautatu izana?

Lehen esteka zuen Bonapartek hori,

Han arte kontu zuen bere iendeari;

Hastetik hori zuen maitatu handizki,

Nihori gero ere, ez hala itxiki.

Konbenzionea zen azken egunetan,

Bonaparte iarri zen nausi soldadutan,

Iakin zuen beretzen erregetiarra,

Edozein segitzeko fereka beharra.

Izendatu zituen hainitz aitzindari,

Eta bideak egin Parisko haurreri,

Zeinek baitzuten gero ondoan pagatu,

Ohorez baitzituen ungi estekatu.

Behar izan zituen egin bi gardia,

Doblez baitzen orduan fransesen nausia.

Antolatu zituen guzien gogorat.

Bide segur eginez hekin bihotzerat.

Geroztik harmadunek hanbat maite zuten

Non ez baitzuten nausi bertzerik ikusten.

Urrundu zen, urrundu, beldurra hirian,

Urtheak ioan ziren deskansu handian;

Etzen gorri, ez beltzik, harmatzen ikusi,

Iduri ioan zela gaxtagin ihesi.

Gobernua eman zen bortzen eskuetan,

Lege egile zela bortz ehun burutan.

Iarri zen Bonaparte lehen aitzindari,

Gobernuko bortzetan Barras biziz guri.

Orduan zen ezkondu alhargunsarekin,

Iadanik aiphatu den Iosefinarekin.

Nihork ez du erranen orduko urthetan,

Bonaparte etzela gizon lehenetan;

Bere autzez zituen bihotzak atzeman,

Ginharrak ziozkaten aurkhitzen ariman.

Bardin handi zen buruz edozein iendekin,

Egiten bazakien handi-ttipiekin.

Urrunda baitzen nihoiz handikor, higina,

Nekhazale gizonei muthur ziotena.

Etzen ere nausiei halako agertzen,

Non hekin guriope baitzuen zauritzen.

Bazuen guriekin, behar arabera,

Hedatzeko eztia, nola gatz minbera.

Bainan zer autze handi ez du erakusten,

Harma khentzen gazteri direnean hasten!

Ezda errex erraten, noiz den handienik,

Khentzean hola harmak nausiek erranik,

Ala handik lastersko, biltzean gardiak,

Doidoiean oraino berak biluziak.

Non nahi gertha dadin, guzien nausi da;

Bainan ez da ethorkiz, manatzaile bada;

Nausitasun hori da trionfa bakharrik

Izpirituarena, xedek lagundurik.

Ikusten dire asko, eder direlakotz,

Edo aiten izena mentan zutelakotz,

Edozein, hirietan zurubi higaten,

Bortxaz bezala, bihotz non nahi ebasten.

Bainan etzen iguzki hastez Bonaparte,

Aitzinekoek argi hura ganik dute,

Bera altxatua zen berthuten indarrez,

Hestuki ibilirik bortzetan beharrez.

Ezkondu bezin laster, Bonaparte zuten

Bilhatu egiteko gerla handi baten.

Italian zituen harmak segitzeko,

Gauza heldu zitzaion xeden gogorako.

Hainitz etsai baziren batean emanak,

Guziak Franziari nahi ziotenak;

Bainan Autrixia zen idarrez nausia,

Rhinan eta Alpetan erhoak hasia.

Hanbat etsaien bixtan, franses gobernuak

kaustu uste zituen, bahi hautatuak;

Hoita zazpi urtheko ieneral batean,

Iaioa bere buruz, soldadu artean!

Ohore zen harentzat hautamen holako;

Nihor etzen ikusi, haren adineko,

Berak bildu lorekin; hain gora altxatzen,

Erresuma lehenak buruan ezartzen.

Harmadak behar oro zituen gainean,

Sabela erdi hutsa, tzurpailki soinean,

Etzuen kanoiarik, hain guti xizparik;

Beaulien inguruan ligan zagolarik.

Baziren etsaietan hiru ehun mila,

Iduri zuten lurra aski etzutela;

Franses gizon zaukaten itsas bazterrean,

Hesi batez bezala, emana sarean...

Heldu da Bonaparte, minekin flakoa,

Ez iduriz nihoren izit aztekoa;

Hirri batekin, zuten lagunek agurtu,

Bainan laster zioten zerbait ezagutu.

Gorphutz flako hartan zen arima hazkarra,

Izpirituak dabil gizonen indarra.

Ikustekoak ziren aitu zutenean,

Annibalen pareko, mintzatzen kuxean:

«Hor zarete deus gabe, iosiak mendixkan,

Eta zer nahi bada zelaiko karrikan.

Altxa eta goazen bilha bitoria;

Izanen dugu laster eskasen gaindia».

Erran bezala egin, badohaz behiti,

Ezdiote ematen etsaieri asti;

Non nahi, nola nahi, dituzte zehatzen,

Askotan bildu gabe, ihesi egortzen.

Gizon batek egin du ganbiantza hori,

Etzion deus ekharri bere harmadari;

Bainan iakin baitzuen zer zen soldadua,

Haren berotzen zuen ezarri burua.

Bitoria lehenak eman Montenoten;

Diego, Millesimon, indarrek irauten;

Zela eta Mondobin lilia merke da;

Sardaniak bakea nahi baitezpada.

Pon aldetik Tesinat ilkhi austriarra,

Aitzindari duela Beaulieu zaharra.

Inperial ikusiz Bonapartek bixtan,

Segur du bitoria Plensancen elgetan;

Nausitzen da oraino Godoñon, Fanbion,

Ezditeke etsaia hari ager nihon.

Lodin khentzen diotza amets gehienak;

Addan idekiz athe Lonbardiarenak.

Denbora galdu gabe Milanen da sartzen,

Ozpinaz dituela guziak harritzen.

Hori da Bonaparten kanpaña lehena;

Hamabortz egun bezik iraun etzuena.

Bitoriez fransesak zituen airatu,

Laudamenetan zuten zerurat altxatu.

Egiazki zen ere handien athera,

Ikusiz harmadatzat kasik zela bera.

Hura ager arte zen soldadua gaizki,

Etsaiek zabilkaten zafratua minki;

Goseak erdi iana xutik etzagoken,

Noiz nahi herioa igurik zezaken;

Buruzagiak ere ziren izituak,

Etzuzketen adiraz manuen oihuak.

Hek flakoago eta etsaiak gorago,

Bonaparte behar zen guziz gehiago,

Pizteko bihotzetan gorde zagon sua,

Nahasteko bezala italen folsua.

Gizon baten buruak zer duen egiten!

Balorea berekin harmadek bazuten,

Bazituzten berekin buruzagi onak,

Lannes eta ondoan agertu zirenak.

Bainan nola gabean oro beltz baitire,

Bihotzak lo zaudezen egun hetan ere,

Gero hanbat aiphatu diren soldadutan,

Massena, Joubert, Mesnard, Berthier Laharpetan.

Bonapartek zioten argitu bidea,

Gorritzeko bezala odolez mendea,

Eta bilarazteko soldadu liliak,

Mendetan dituztenak izanen argiak.

Harekin bazituzten atseginak gaindi,

Xahutuz laster batez bi harmada handi,

Etsaietan handituz fransesen izena,

Eta biziaraziz hil hurren omena,

Berek zutela hasten khoro eder hura,

Bonaparten inguru zuena berdura.

Beaulieu khendu zuten harmaden burutik,

Wurmser amurrutsua egorri ondotik.

Ungi zen abiatu, hartuz sutan Garda,

Adigio, Mincio, Mantua ez bada.

Fransesak urrun ziren, eta hedatuak,

Beiratu behar ere toki beretuak;

Etzitezken nihola bil oste handian,

Izanik ere arren aphuru hertsian.

Bainan Bonapartekin aski zen omena,

Guduan agertzeko harmada xumena:

Hamabortz milarekin ehun mila iotzen;

Nondik nahi ihesi airetan egortzen,

Salo, Gavardo, eta Lonado gudutan,

Erabili zituen ezpataren puntan;

Kastiglionen ere ostebat ehortzi,

Augereau hango lorek behin eder utzi.

Segidan Peschieren etsaien ondarrak

Izan ziren ehoak, arthatu beharrak.

Tirolat egin zuten bakharrek ihesi,

Roveredon uzteko hartu zuten hisi;

Ezen nigarrez ziren ahuzpez erori,

Bonaparti oihuka ez hiltzeaz eri.

Aurkhitu zen Bassanon laster Bonaparte,

Iarrekia etsaiei denak khendu arte.

Mantun sarthu zen Wurmser, ihesi zohala,

San Georgeko guduan ehoa bezala.

Hirugarren harmada hola zen suntsitu,

Austriak Bonaparte geroztik beldurtu;

Bainan herensugeak nola du burua,

Bat pilatu orduko, bertze handitua,

Hala zen austriarren harmada berritzen,

Hilak ethorberriek zuztela gordetzen.

Wurmser lagundu zuten, erresekarekin,

Berrogoi eta hamar mila gizonekin.

Deus etziren izatu kontra Bonaparten,

Gerlaritan lehena traba denen hausten.

Austriarrak Arkolen ziren harmatuak,

Segurean bezala, urez inguruak.

Zubi batetik baizen han etziteken sar,

Eta zubi buruan kanoia zen ozar;

Bazen erdian ere bultu trabatzeko,

Mintzatu gabe trapez, iende hondatzeko.

Fransesak bi egunez bero ziren arren,

Bere su guziekin ezin sarthu ziren.

Ager ahal guzia zubiko gainean

Eramana zen arrunt pezen haginean.

Lannes atrebitua zaurthu zen bietan,

Bertze hiru ieneral egon odoletan.

Augereau aitzindu zen bandera eskuan,

Zubi erditaraino ioan zen buruan,

Bainan pezek zituzten, nahasiz guziak,

Garbitu soldaduzko lerroka handiak,

Eta bizi zutenak oraino beiratu,

Lauhatzetan arinki ziren gibelatu.

Bonaparte beroa hasi zen mintzatzen,

Eta bihotzetarik beldurra urruntzen:

«Etzinetena Lodin, diote erraten?

Hango lorek iadanik hitz dute ematen!».

Etzauken soldadua gehiago geldi,

Hitz hoitaz berotua, hurbiltzen da lodi;

Bonapartek bandera hartzen du eskutan,

Aitzinburu segituz hautuen lerrotan.

Bere minen ohetik Launes da ilkhitzen,

Berritz ere zaurthua, gibelat gelditzen.

Bonaparten edekan, Muyzon maitea,

Erori zen hil hotza ez hala ustea!

Xahutzen hari dire gizon handienak,

Bonbek han baitituzte pasako lehenak;

Bat bertzearen gainka dire abiatzen,

Itsas tirain bezala, soldaduak biltzen;

Herrestaka dohazi ethorri biderat,

Bortxatuz heldu dena gibel egiterat.

Bonaparte berekin zuten herrestatu.

Harmada baten gaiak indarrak baditu!

Orduan lagun oro hiltzen zitzaiola,

Ulien pare gizon lurrerat zohala,

Bere zaldi suharra hor zaio izitzen;

Ur hegiko basarat sutan zaio sartzen.

Beharrik austriarrek etzuten ikusi,

Segitzean soldadu zohana ihesi!

Belliar zen orroitu, hasi patarraka,

Bakhotxa bere alde zohala lasterka,

Nola zen Bonaparte hestura handitan,

Eta etsaiak laster hartzeko bidetan.

Gelditzen dire betan soldadu guziak,

Eta sutan segituz gibelat nausiak,

Iotzen dituzte hilka austriarrak behin,

Bidea Bonaparti dioteino egin.

Handik laster hiria zuten eskuratu,

Bazterretik sareak zirenean hestu.

Ehoa austriarra, Ribolin zen bildu,

Errabian hasteko berritz ere gudu.

Izan zen arebere ungi zehatua,

Faborita Mantutik, arin kasatua.

Herrestatzen zituen harma gehienak

Izan ziren fransesez xiztuz eramanak.

Ikusi ziren etsai hoita hiru mila

Bonapartek biluzten, Wurmser hurbil zela.

Hiru hogoi bandera, harma zuztenekin,

Boxik utzi zituzten, hatsaren minekin.

Laugarren harmada zen Austriatik jina,

Urthe batez fransesek ehozten zutena.

Zenbat gudu etzuten galdu arte hortan,

Ehun mila gatibo uzteko gathetan!

Aitzinat zohan bethi Bonaparte gerlan;

Eman nahi zioken Charlesek hainitz lan;

Bainan bertzek bezala egin zion bide,

Venizia, Tirolen galduz asko iende.

Orduan zen agertu Bernadotte handi,

Pabeko seme zela hemen erran bedi;

Handik landa zituen omen handienak,

Bere gerlako antzez bildu zituenak.

Botzen, Tartin, Triesten, fransesak nausitu;

Ikus ahal guzian etsaiez trufatu.

Akhabo zen Vienna ez bake galdetuz;

Beharrik aphaldu zen beldur handik hestuz!

Leoben hasi ziren hitzak bakerako,

Gero Campo-Firmion utziak hesteko.

Han etsaiei agertu Bonaparte handi,

Erakutsi zioten izpirituz gaindi.

Parisko gobernua zuela argitzen,

Hasi zen bere xeden kanporat agertzen.

Bakerako urratsez guti higitua,

Hain nahiko zukeien Viennan sarthua;

Mens eta Sanbreko harmada izanez,

Uste zuen trufatu laster alemanez.

Parisen etzioten lagundu nahia,

Iadanik itzal baitzen hark egin guzia.

Aita Sainduarekin bake zuen egin,

Naples (sic), Parme, Modenek, zutena berregin.

Garaituek zituzten gastuak pagatu,

Eta gauza ederrez Paris aberastu,

Bihurtzen zutelarik harma gahasia,

Egin ondoan luze gerla nahasia.

Gizon goiti zohana gerlako antzekin,

Marmont Parisat ioan etsai banderekin,

Ikus zezaten orok soldadu fransesak

Nolakoak zituen ezpata herresak.

Geroztik har zitezken lehoin batzuentzat,

Harmetako gizonez lehen lehenentzat.

Buruan ere zuzten asko aitzindari,

Bonapartekin betan, izarrak iduri.

Augereau sakhailetan beldur gabekoa,

Joubert, kolpe sartzeko, lehenbizikoa,

Massena gaindiz antze etsai izitzetan,

Hala nola guduen toki hautatzetan.

Heldu ziren segidan: Sahuguer zuhurra,

Vaubois, Serrurier, Cilmaine maltzurra,

San Hilario, Leclerc, Suchet, Lannes, Murat,

Higan zirenak hainitz, lehen gradutarat.

Buruzagi hautua baitzuten aurkhitu,

Franziari zituzten loreak berratu.

Bonaparti dohazkoz laudamenak gora,

Egia agertzeko zuzen arabera.

Harmada biluziak ditu aberasten,

Bihotz iraungitutan su eta khar pizten;

Etsai ozar, gaxtagin, burlatzen zirenak,

Harmen puntan ibili khenduz zituztenak;

Fransesaren beldurra eman bihotzetan,

Hirria sarrarazi italianotan;

Erresuma arindu bere minetarik,

Soldadua pagatuz etsai urretarik;

Herrunka lehenerat altxatu Franzia,

Hedoi baten pareko urrun ikusia;

Angelesa izitu lurreko bidetan,

Korsaz kanpo egorri tiro hastekotan;

Paris bera edertu etsaien gauzekin,

Bitoriak kondatu mila banderekin.

Gudua guduari zabilkon ondotik,

Bainan etsai hainitzak urtzen franses gutik.

Hain laguntza xumekin kasik bera dela,

Etsaia gerlatetan lehoindua zela,

Nor ikusi othe da artetik handitzen,

Bonaparte bezala denean agertzen,

Bothere gutirekin, gerla egiteko,

Eta herritik urrun gaitzak beiratzeko?

Den gutien makhurrak eman zuken gaizki,

Baziren egileak tartetik asiki.

Etzuen nola nahi zeren egin gudu,

Ezpata zuelakotz hazteko soldadu.

Bainan aitzinekoen urratsak segituz,

Iarri balitz huzkurki menditan kanpatuz,

Laster zen iretsia izanen goseaz,

Paris ez baitzen orroit nihor asetzeaz.

Harmada deskantsatzen neguz zagolarik,

Bonaparte etzagon loan ahantzirik,

Aitzinetik ikusiz zer zen gerthatuko,

Edo zirela laster guduak hasiko.

Nahi zuen Franzia goratzen ikusi,

Etzitzaion hortakotz deusere itsusi.

Bazabilkan buruan lan sobra bezala,

Gaua bere luzean eguntzen zuela.

Bilha zabilan bethi bide segurenen,

Urruntzeko herritik menditako minen.

Iakitatea zuen prezatzen handizki,

Gobernua zuela argitzen zuhurki.

Guti baitzen inguru gizon burukorik,

Iokatu behar zuen, Paristar utzirik.

Milandik ilkhi gabe, zituen hautatu

Beharko zituenak alkhitan kokatu,

Emanez bazterrerat ohoinen pesiak,

Herrunkek zituztenak berekin iosiak.

Hainitz dire hetarik bethikotz erori,

Eta zaurthuak egon ahalkez igeri.

Lurrak ziren aspaldi nola nahi uzten,

Etzuten herriari kasik deus ematen;

Bainan hasi orduko laguntzen beharrak,

Emendatu zituen orotan indarrak;

Gobernua ezarri aisia handitan,

Eta guziek hartu ona aisietan.

Batean zaramazkan kanpo eta barne,

Hedatuz orotarat bere begi erne.

Gaitzaren ondo zagon xafla emateko,

Etzen beldurrik hura loan aurkhitzeko.

Austria ethortzean, bere ustez hazkar,

Mantuarrekin aituz laguntzeko elkhar,

Garaitua izan zen Brenta bazterrean,

Eramana ezpata zorrotz bizkarrean;

Bi ilhabetez gero soldaduak ungi,

Ezbaitzuten ikusi etsaien arpegi.

Estali bezik etzen su phinta gerlako,

Herrak beiratzen zuen ginharra ondoko.

Erroma, Venizia, Austria berekin,

Altxatzen dire betan nihongo kharrekin.

Deus ezin zuten egin; hil zen Venizia,

Eta eme gelditu, nausi Liguria.

Bethiko zitzaizkoten loreak xizpaildu,

Ezin hilak, fransesek zituztela bildu.

Bonaparte, bakea egin bezin laster,

Hura gogoan zela inguruan bazter,

Ustekagez (sic) Parisat badoha ixilik;

Bederen gutik zuten ikusi hegalik.

Chantereinen karrikan etxea bazuen,

Bitoriak ondoan bathaiatu zuen.

Etzuen saristatu zaharren biltzarrak;

Etziren aski Chanbord, ez haren zidarrak,

Saristatzeko gizon munduko lehena,

Franziari bizia irun zioena.

Izan zen zerbait xede, ezin ukha hori,

Nolazpeit ezagutza agertzeko hari;

Bainan nola orotan baitzuten altxatzen,

Mihiek ez baitzuten bertzerik aiphatzen,

Beldurtu ahal ziren Parisko nausiak,

Gehienak barnean errez ielosiak,

Etziren on izatu sari emateko,

Ez eta ere itzal zela errateko!

Zer zen orduan Paris, nihor gutik iakin,

Etzuen aldagarri lore buztanekin,

Papillotek etzuten bururik aphaintzen,

Etziren sahetsetik ezpatak ibiltzen.

Karmañola zen mentan; galtza zakhu dena,

Dilindan zen lephotik mokanes ilhuna;

Ilea gizen, zorrotz, estalki gorritan,

Kanibeta dilindan ixter sahetsetan.

Galdu zuen mintzoak, bere aphaindura;

Arnegurat mihiek ohitu plegura.

Andre lehen zirenak soineko hautetan

Eman ziren har hilen itxura erhotan.

Gorde ziren oihal hek, hain ungi iosiak,

Soinean zituztenak grazien hesiak.

Linon eta organdil hari pulitenak

Etzituen aphaintzen arrosazko lanak;

Kapak ziren ehortzi balenzienekin,

Esku muthurrak egon gathe bakhunekin,

Ahantzi ixurriak angeles pontutan,

Seda blunden hibaiak haizen errietan.

Buru guziak ziren airetan emanak,

Etzituzten egiten behar ziren lanak

Ez arthatzen arimak geroaz orroituz,

Berthutzeaz nardatzen hirriz eta xiztuz.

Libertate berritan den batek sorthua,

Neurriz ibiltzeko hazkar du folsua.

Iartzen dire buruak sukharrean gori;

Zorigaitz hekin traba sortzen direneri!

Etzaiote duela zer nahik goibeltzen;

Hala liga orotan dire pulunpatzen.

Badohaz hirri-farraz hiltzen ikusterat;

Anaia buru gorriz begi asetzerat!

Behar da komedian eskola lohitik,

Ezda deusere nahi garbitasunetik!

Artetik egin ziren kanta hautatuak,

Ondoan ere urrun errepikatuak;

Tirtek zituzten hotzak kantekin berotzen,

Aristofanek tzarrak tartez asikitzen.

Bazuen alegiak eztena zorrotza

Hirritan sistatzeko bihotz zena beltza.

Hirri, atsegin, besta, min, nigar, lazdurak,

Aldizka zabilzkaten trionfen banderak.

Ariak izateko Greka zaharrekin,

Voltairen hautsak ziren altxatu bestekin.

Oxala landatua etzagon tokian,

Ez bazen nigarretan bizi zen herrian!

Bederen, eder bezin, ziren hirrigarri,

Hila segitzen zuten hanbat aphez-gorri,

Alba xuriz beztiak bertzen bizarrekin,

Pausak ostatuetan eginez trinkekin,

Eta guziz gainetik, kalerna batean,

Nigartiar grekesek pulunp egitean.

Galdu zuten bidea, urak handiturik;

Erdi-iainkoa ere utzi lerraturik;

Ongarrirat, zaioten trionfan erortzer,

Hirriz asetzen zela buru zuen bazter!

Gizonak ilkhi ziren azken herrunkatik,

Paper kontra erosiz gerthatzen zenetik;

Bainan ontasunekin etzuten gustua,

Ez eta iakitatez berratu burua.

Hala ikusi ziren hainitz, dirudunak,

Alkhi distiantetan egoten ilhunak.

Trakulu tzarrez kanpo deusik etzakiten;

Sobrek eskua sutik begiratu zuten!

Gazteluak baziren hekien meneko,

Iduri perla dela egina basako!

Halakoek etzuten harmaden kasurik,

Etzuten ezagutzen merkatuz bertzerik;

Irabaz bide onik zenean hiritan,

Han ziren berehala orratzak mihitan.

Etzen deusik egiten nihor laguntzeko,

Bakhotxa bereaz zen bethi orroituko.

Nola ziteken ungi gizon gerlaria,

Saskitik urrunegi zuena aldia?

Bazakitzan goseten asiki andiak,

Maiz izan baitzituen mehe afariak.

Arropak zihoazkon pusketan gainetik,

Adarrak lepho alde zapel pelatutik,

Deus guti zuen gerlak gerlariei uzten

Segitzale osteak hurbilegi zuzten.

Gobernuko gizonak, komisarioak,

Iduri bele zahar haragiz erhoak.

Harrapan zohazkoten bide atzenetan,

Odolaren sariak biltzeko bestetan.

Soldaduak zaudezen sabela zimurrik,

Etzuten garraiatzen soineko landerrik,

Edo balin bazuten, denak zilho ziren,

Ahalhezko sariak hanbat izerdiren!

Nola zintziabareak iresten odola,

Hala khentzen zioten, atzeman ahala,

Ohointzarat eginak ziren gizon tzarrek.

Ukitu gabe nihoiz beharren nigarrek.

Hola egin zituzten hainitzek bideak,

Eta segidan bildu aberats loreak;

Zapatainak handituz iarri ziren nausi,

Kaxan muthil zirenak banketan ikusi,

Baratze zainak berak sarthu iauregitan;

Modistak, andre handi, eman balkonetan,

Neskatxa non nahi zen gehien entzuna,

Bazuen lausengua edozein iaunena.

Holakoz bethe ziren toki hoberenak,

Baziren hoitan hainitz ederki emanak,

Bainan askori muthil zaioten trufatzen,

Hobeki hainitz gauza baitzaioten aitzen:

Etzakiten erdiek nola bezti ere,

Buru eta zangoen ibiltzen batere.

Hirrigariak ziren, guzien begian,

Abiatu zirenak, modako iauntzian:

Galtza motx sedazkoak bulharretan gora,

Beheretik ioanak aztala behera,

Zapatak zorrotzegi, pudratik orgaka,

Beso azpian makur iaun lehenen klaka!

Zenbeitek iaun iokatzen ikhasi bazuten,

Aphaindurei grazia eman bazioten,

Nola zuten fransesez egiten asiki!

Beharriak etziren behar gorthekoak

Ez ikusteko hekin larreko pikoak!

Emazteak etziren hobeki ioaiten,

Itxura bardintsuek argia zioten:

Beso gorri batzuek ioiaz estaliak,

Erri beltz, pototsenak harriez begiak;

Bethi aise ageri ethorki belharra,

Kantinan edo landan hazizko bulharra.

Ez ditut hauk erraten nahiz adirazi,

Non nahi ez delakotz herrunkentzat hazi,

Bainan ez baita behar kolpez ganbiatu,

Adimenduak bere urratsak baititu.

Paganoen izenak ziren guzietan:

Elise, Phaphos eta Idalia mentan.

Emazte ergelenak, senharrak utzirik,

Bazabiltzan pasaio edozein harturik;

Baiaderen pareko, etzitezken bara,

Hedatzen begitarat bere lohidura;

Etziren ahalkatzen solas galduekin,

Ariak izan nahiz aitu sigisbekin,

Doiean zituztela gorphutzak estaltzen,

Venus eta Fhinea mirailtzat hautatzen;

Zangoko erritarik ageri harriak,

Gisa hartan eginik bere broderiak.

Gobernuko burutan guti aitzindari,

Etzuena Sudan bat andrekin iduri;

Hetaz zuten gorthea egun guzietan,

Neurri gabe hirri hekin besoetan...

Bestek behar zituzten zabaldu bideak

Beldurrez ere goibel axkiden xedeak.

Hasi ziren multzuka non nahi iostetak,

Gaztek urrun zuztela bere ganik aitak;

Ezkonduak etziren ahantziak izan,

Bildu ziren zaharrak gustuki Elizan.

Laborariak ere etzauden ohean,

Bazakiten atsegin berezten bahean,

Populu erregeak etzuen grinarik,

Iduri zuen zela hirriz orraturik!

Gingeta baten pare, argitzen zutela,

Baziren san Eustaxen, Biltzarrak bezala,

Pillar guziak ziren lorekin aphaintzen,

Eta iende osteak ingurutan iartzen.

Eskas bat bezala zen gerthatu iendetan

Argiek huts eginez hainitzen burutan.

Errokeria oro mentan izan ziren,

Haste baino ondoko tzarrago baitziren.

Askok egin zituzten orduan urratsak,

Min handi eman gabe bulharretan hatsak,

Etzutela iduri gaizkirik egiten,

Arinkeriz burua bethe baitzaioten.

Etzituzten ondoan eginen deusetan,

Sartzean su iauziak, bide bethikotan.

Hazi ona hargatik nihoiz etzen galdu,

Fransesak mendetako bethi izanen du.

Luxenbourg besta baten bilkura zelarik,

Karrosa bat heldu da soldaduz betherik:

Handik Lannes, Augereau, Junot eta Murat,

Saltatzen dire arin iende begitarat.

Dirdiran broderia, harmak urre iari,

Gorphutz ederrek khoro emanez Soineri.

Bortzgarren bat iausten da guzien ondotik,

Ttipi, mehe, beltxaran, hitsa kopetatik,

Legundura iletan artha gutirekin,

Beharriak dilindan itxura txarrekin;

Etzuelarik ere agertzen koleta;

Broderia horiez egina tileta.

Erran ziteken zela zenbeit soldaduxka,

Ieneral handienen ondotik trebeska;

Bada zen Bonaparte, fransesen lilia,

Egina iadaneko bere Italia.

Biharamunean zen agertu gorthean.

Xeatzetik moldatu sala goiz bethean.

Inguru ziren iarri herrunka lehenak,

Arroparik atzenek bezti zituztenak,

Paristarrez egina lurretik hesia,

Andrek zoinez iduri Lais, Aspasia.

Sala ondoan zagon alkhi bat goraki,

Gainean zituela iarriak arraiki

Barras, Lareveillere, Franchech, Merlin, Reubel,

Iguzkiz gutiago zuketenak goibel;

Urre eta purpura alkhitik iarian,

Erlezko broxadurak belusa gorrian.

Begia etzagoken egin gabe hirri,

Agertzean halako gauza xoragarri.

Guzien erditik zen arin aldarea,

Bonaparten banderez egina dorrea.

Han egin ziotzaten laudamen handiak,

Ez aise ithoz minak barnen inbidiak.

Sobra zen Bonaparte handitu gerletan,

Gobernuak uzteko bere ingurutan.

Barras bere giderra aspaldi guzian

Hasi zaion erraten, ungi arraizian,

Behar zuela egin zerbeit handiago

Eta iarri munduan orotaz gorago,

Erakutsiz angeles bethi trabukoa,

Nahiz bertzerik zuen xede barnekoa.

Etzen errex hartzea halako arraina,

Arrantzalentzat nausi baitzuen usaina;

Bainan erranez geroz etzela ioanen,

Eman zen berehala meneko erranen.

Hartuz geroz buruan behar zena egin,

Lanen errextasuna zitzaion berregin;

Etzuen deskansurik, bethi bazabilan,

Ikusi nahiz berak egiten zuten lan.

Ideki zuen bide Mediterranerat,

Untzitako beharrak herrestatu harat;

Ureko gauza oro buruz zituela,

Lurrekoez bazuen artha bat higuala.

Guziek uste zuten, lanak ikusirik,

Etzuela buruan angeles bertzerik.

Bainan zituen bildu gizon iakinenak

Egipto miratzeko, lothuz haize onak.

Franziak aditzen du, amets bat bezala,

Hoita hamasei mila gizon badirela,

Portuetan bilduak, sartzeko untzitan,

Ieneralak nahiko duen orenetan.

Buruzagiak dire: Kleber, Desaix, Berthier,

Menon, Bon, Vaubois, Muy, Dumas, Reguier,

Lanusse, Verdier, Ranpon, Leclerc, Davoust, Murat.

Hogoi bat ieneral on, emanez baterat.

Cafarelli, Dommartin, harma hautetan,

Lehen gizonak ziren, pezak neurtzetan;

Desgenettes, Larrey, onak arthatzeko

Soldadu zituenak gerlak sakhailduko.

Nihor gutik zakiten norat hari ziren;

Behar bada bakharrak iakinsun baziren;

Bainan nor biltzen ziren, zenean ikusi,

Arras arrasa ziren buruak nahasi.

Monge, Denon, Berthollet, Geoffroy, Fourier, Costaz

Dolomieu, biltzar bat, oro gizon hautaz!

Ikuspenek gogoa emanez hirrirat,

Bonaparte badoha Tulongo baiarat.

Soldaduak ez daki norat duen galde,

Bainan ez du beldurrik, Bonaparte alde.

Itsasoz zohazela, Malte zuten hartu,

Eta milaka xizpa bolborekin kaustu,

Harritzen zirelarik bere zorionaz,

Iabetzeko bidean hiri borthitzenaz.

Prezatu behar zuten aurkhitzeaz barne

Norbait idekitzeko hiri bat hain erne!

Itsasotan direla handik abiatzen,

Alexandria dute begietan hartzen;

Orduan zuten gauza norat zohan iakin,

Eta etzuketela lan angelesekin.

Iadanik angelesek beldurra bazuten,

Alexandrian erran erne egon ziten.

Iautsi ziren lurrerat, Bonaparte lehen,

Adiraziz lagunei, beldur harma mehen,

Usteaz tokikoak bere sinhestetan,

Hala nola Iuduak Parisko bidetan.

Alexandria zuten errexki beretu,

Eta Kairerat ziren handik herrestatu,

Min handiak iasanez, harezko bidetan.

Gose eta egarriz, herio begitan.

Italia bezala, toki baitzaukaten,

Bixkotxak eta urak arthiki zituzten,

Bainan herriak ziren ehun bat etxola,

Seilharu hustuekin, lezeak bezala.

Basa bizia zuten han iendek ibiltzen,

Gauza gutiek ere zituzten asetzen,

Eta aitzean etsai zutela gainean,

Erromesiak zuzten eraman airean.

Morthutik ilkhitzean, franses soldadua,

Bazter freskoen hirriz arras xoratua,

Lasterrari eman zen urean sartzeko,

Orroitu ere gabe arropen kentzeko.

Hurrupan iarri ziren Nilaren erdian,

Ura kausten zutela gozamen handian,

Nausi eta muthilak baltsan elkharrekin,

Nihoiz izan etzuzten solas arraiekin.

Inguru guzietan lorekin zen lurra,

Ahantzi zen morthuko ikuspen agorra.

Bazterrek hibai oro gaindian freskatuz,

Aberats ziruriten nihongo fruituz;

Nila segi, ogiek, iduri hesiak,

Urre itxurez zuzten xoratzen begiak.

Etsaiek laster zuten erakutsi buru,

Iarri ziren guduan Chebreis inguru.

Mameluka deithuak, etziren banoak,

Arras ziren guduan agertzen beroak.

Ezin nihondik zilha fransesen hesia,

Ezin aitzinaz garai zamari hisia,

Gibelaz zakhazkiten baionetei buruz,

Iataganak ibiliz erneki inguruz,

Nolazpeit ere nahiz etsaiak nahasi,

Ikhasiak aspaldi ez izaten nausi.

Izan zuten zer ikhas, lau ehun galdurik,

Bere lerro denetan zuzten hautetarik;

Ez bazuten han arte oinezko prezatzen,

Heki utziz banderak, etziren handitzen.

Ioan ziren fransesak buruz Piramidei,

Aski uzkur zirela lotzen agor bidei.

Atsegin hartu zuten puntak ikustean,

Zeru izan diteken bezin arinean,

Eta ikus orduko hekin menden lanak,

Urthek bere asikiz ezin eramanak,

Bonapartek boz zuen goraki altxatu,

Hitz hautaz zituela oro kilikatu:

«Soldaduak, zuei da beso miratzea,

Egiptoko nausien harmez plegatzea:

Piramiden gainetik berrogoi bat mende,

Zuen lanei begira, harmaturik daude».

Gora zuen burua hori erratean,

Ihardetsi harmadak, gudu egitean!

Oren guti da nihoiz izaten halako,

Bainan non ere dire gizonak hartako?

Monrad buru zutela, etsaiak ethortzen,

Bainan lehen guduak ditu barraiatzen;

Utziz herrestan gizon non nahi metaka,

Kamelu, nola kanoi, bidetan trebeska.

Franses sarthu zen Cairen, ioka Musulmanei,

Eta iende plegatuz Bonaparten legei.

Hoin ungi zohazela fransesak gudutan,

Aitu zuten untziak zituztela sutan.

Abukiren Nelsonek zituen hertsatzen,

Xederik handienak artetik hondatzen.

Oren batez, bi untzik galdu iende erdi,

Su egin gabe handik kanoi hainitz geldi.

Bertze bat ikusi zen buruz hondo ioa,

Alderdi orotarik zuela zilhoa,

Ihardukitzen bethi, ez nahiz baratu,

Non etzaion bizien agintza hedatu.

Hamabi ehun kanoi han zauden orroaz,

Orro guti aitua nihon itsasoaz.

Brueys amiralak, ioa erraietan,

Hil nahi izan zuen manuko alkhitan;

Kasa-Bianka ere izan zen zaurthua,

Eta eriotarat bortxaz altxatua,

Bainan untzia etzen gutiago hazkar,

Errabiak berratuz haur bizien indar.

Betan hartu zuen su ezin hilezkoa,

Halere artillerak ez galdu gogoa,

Tiroa tiroari bethi segirazi,

Ur gainean untzia deino beirarazi.

Tirainek zutenean iretsi ondikoz,

Barnekoak urerat ioan ziren saltoz,

Zenbeit ere hats handiz lurrerat hurrendu,

Nolazpeika bakharrak untzitarat heldu,

Handik berritz guduan arimaz hasteko.

Nola ez bitoriak hek khoroatuko!

Zorigaitz handi zuen izatu fransesak,

Pekatu zuen ere arren angelesak.

Ethortzean berria oren tzar horrena,

Bonaparte zagoen eramanik gaina.

Eztiki zuen erran aldeko lagunei:

«Etxerako ez galde zubirik tirainei!

Zer egin? Egon gaiten hemengo herritan,

Edo gaiten athera andana handitan!».

Izurritea laster zaite abiatzen,

Begitako min batek duela segitzen.

Besta egiten zuten Republikarena,

Sortzean Egiptotik berri itsuena.

Turkoa franses kontra gerlan iarri zela,

Hortik asalda Kairen sarthu berehala;

Hiru egun luzetan egin zen sarraski,

Dupuy ienerala han hil zen goibelki.

Bonapartek zakharken beso hazkarrena,

Eman zuen oinetan etsai beroena,

Iduri zituela laguntzak zeruan,

Ihurtzuri, ximistek, emanez orduan.

Nahasitan aphur bat sarthu zen beldurra,

Etsitu gabe arras besoko indarra.

Fransesak iarri ziren toki nausietan,

Garaia izateko lehen hirriskutan.

Egiptoa gorako iabaldu ondoan,

Beretu bertze herri zirenak lerroan,

Bonapartek zituen eman lege onak,

Etsaitan handienek onhetsi zuztenak,

Eta bere burua hainitz maitarazi,

Xede ona baitzuen ezagutarazi.

Achmete, Egiptoa nahiz berritz hartu,

Gerlan zen fransesekin zinez abiatu.

Gazarat Bonaparte orduan zen ioan;

Jatan ere gelditu zen etxerakoan,

Ikusteko begiez zer zen izurria,

Lastimaz soldaduei sobra iazarria.

Ixuri zuen negar hekin ikustean,

Luzatu egotea heiekin batean;

Bere eskuz zituen oro ferekatu,

Bihotza ziotela ahalaz altxatu.

Handik zen lehiatu iaustea beretzat,

Bere ustez setioz hiriz iabetzerat.

Hiria kaustu zuen zorrotzik hagina,

Barne eta kanpoan ausarki laguna.

Eman zion begia ehun aldetarik,

Deus guti atheratuz odol ixuririk;

Etzaion baliatu hedatze beldurra,

Etziteken barnean gerlari hazkurra.

Grinan zen Bonaparte Cairerat lerratu,

Ezin laster zenean hiriaz iabetu;

Egiptoa beheran nahasdura baitzen,

Mameluken buruan Monrad iarriz hiltzen.

Erran da, sarthu balitz Acreko hirian,

Erhoak zituzkela egin iguzkian,

Konstantinopolerat handik hedatzeko,

Mundua erhoz gora gero itzaltzeko.

Izan ziteken zerbeit; Drusak omen ziren

Ekharriak ostean laguntzerat haren.

Trabarik xumerenak egiten du asko,

Ez da ahantzi behar gider dela Iainko!

Tourkoak Abaukiren iaustean lurrerat,

Ioan zen Bonaparte buru ematerat.

Egin zioten gudu ezin ahantzia,

Handirazi zuena franses ielosia;

Han berritu zituzten hainitzek liliak,

Lannes eta Muratek egin balentriak.

Abiatu zenean urrun Bonaparte,

Paristik ilkhitzeko oren ethor arte,

Ungi ziren bakharrek bere gazteluan

Othoitz egin zioten iartzeaz buruan,

Egiteko bideak bake hobeari,

Idekiz arras hatsa gobernu eriri.

Ihardetzi zioten fransesa etzela

Oraino aski sorkhan, muthil nahi zela:

«Higaten banintz zaldiz, nor segi liteke?

Ioanik hobe dugu, bertze ez diteke».

Egiptoak ziotzan indarrak handitu,

Eta omen handia orotan hedatu,

Bere ustez egina lehoinen pareko,

Ustez Europak ere zuela nahiko,

Haren beso handiaz behin baliatu,

Xede berri batzuek zuten handik lothu.

Iakina arras ungi etzela Franzia,

Nola hark garaitzean etsaien pesia,

Rhinan franses harmadak zirela ehoak,

Hainitzek zituztela ibiltzen ahoak

Galdetzeko bihotzez kaporal xumea,

Bakez hetsi zuena kanpio-formea,

Hasi zen bide hartzen ixiltasun handiz,

Parisat ethortzeko nolazpeiko zubiz.

Lagun bakhar batzuei idekitzen zela,

Ondoko egin zuen Kleber ienerala;

Bere izarra lagun, eman zen bidean,

Angelesez trufatuz, hekin zelaiean,

Eta Parisen sarthu, uste etzutela,

Kaire alderat beira oro zaudezela.

Nola zuen iakindu Franziako berri,

Etsaiena zelakotz artean zen herri?

Gauza bat da oraino guti argitua,

Bederen hainitz gisaz iendek moldatua.

Politikan antzeak zituen batekin

Norbaitek zuen aitu, bertze askorekin,

Behar zela Franzia galdu sekulako,

Ezbazen beso on bat sortzen ezpatako.

Haina hark, herritarra guzien gainetik,

Egorri omen zion, Turkoen herritik,

Bonaparti galdea sar zadin Franzian,

Utzirik ere lagun gathasken erdian.

Gutik erran dukete, ungi zen ala ez,

Egiptoan uztea hanbat lagun kolpez.

Bonapartek bethi du segitu izarra,

Erakuzten ziona lan egin beharra;

Nihork ez du gaitzhetsi soldadu uztea,

Ahalik lasterrena bide egitea,

Rusiako elhurrek, geroko urthetan,

Hain minki zutenean uki erraietan.

Uliak ez du behar arrano asiki,

Marmaloak ez duke neurtu iguski.

Handia zen, handia Bonaparte goizik,

Hura segitze maite gehienek bozik.

Etzuen xoilki begi etsai ehotzeko,

Bitoria berekin bethi itzatzeko;

Bertze gauzetan ere xede zuen gora,

Nahi zituzken hilak argirat athera.

Hartako Egiptoa zuen irakurri,

Higitzen ziozkala errai eta harri.

Hari esker zen izan fransesen izena

Iguzkiko aldean handituz ioana,

Turkoetan zuela eragiten beldur,

Eta eginarazten fransesari agur.

Ganbioek zituzten hedadurak hartu,

Eta mende hedoiak ariek haizatu.

Gaueko izkribuak ziren irakurri,

Egiptoatik asko ungi zen ethorri,

Mintzatu gabe gizon eginez gerlako,

Ikhasi zutelakotz beharra geroko.

Zigorradatzat gerla behar da beiratu,

Bainan hasiz geroztik, Muratak on ditu!

Gobernuko buruak ziren unhagarri,

Izpirituan hertsi zituzten zedarri.

Odola ere maite, io eta engana,

Horra nolako zuten aspaldiko lana.

Prestamu bortxazkoan agortu zen lurra,

Eta lan ithurrian giltzatu zilharra.

Berme legeak zuen ikhara hedatu,

Soldadua zenean athez abiatu.

Pasaporta behar zen gardia orotan,

Eta laster karrika haste guzietan.

Ile, arropa, kaxket, zenbeiten itxuran,

Aski ziren edozein sartzeko ikharan;

Batzuk bertzentzat hartuz, franko zen ikusten

Kartzelarat herrestan gorri eramaten.

Etzen nihor deskansu Franzia guzian,

Nigarra gaindiz zohan hoberen tokian.

Nondik nahindik ere etsaia zen sortzen,

Nahasdura oraino zuela berratzen.

Gobernuko iaun berak ziren izituak,

Paperek balioak zituzten galduak.

Bonaparte Parisen zela aitorduko,

Hasi ziren elheak orotan gorasko.

Bertze bide hoberik hartu behar zela,

Zaramaten biziak min hainitz zuela;

Buruzagi ziren ahalkagarriak,

Zorigaitz handienez nasai ithurriak.

Barras urgulutsua, arima lohia,

Mahometen zeruko premu izurria;

Moulin eta Gohier, pare kalakari,

Nausi zitezkeienak deian ioareri,

Sorthuak gathaskeri bide zabaltzeko

Legetan zutelakotz ikusten goibesko;

Sieyes, amarru haizekin hantua,

Eta Roger Ducos huntz hautetan hautua.

Bonapartek zituen sareak hedatu

Eta hartako buru lehenak beretu.

Biltzeko xedetan zen zaharren baltzarra,

Ikusiz zuhakola emeki indarra.

Erranez Republika zela hirriskutan,

S Cloud zuen hautatu biltzeko xedetan,

Eta segidan ziren harat ioan denak,

Utziz Bonaparteri artha harmadenak.

Hunek bere aldetik gaua baliatu,

Eta dilindan ziren guziak beretu;

Traba zituzkeienak ezarri gathetan;

Gobernuko buruak ziren hirurhetan.

Zaharren biltzarrerat da handik ioaiten;

Han zioten axkidek gaina eramaten;

Besta bat izan zuten haren ikuspena,

Doiean zenbeit oihuk nahasi zutena.

Bortz ehunen biltzarra agertu bertzela,

Gobernua itxikiz gora zena zela,

Oihu eta gathaskan ziren abiatu:

«Etzela Republika behar ostrikatu,

Urkhatu behar zela iazartzen ziona,

Etzitekela hura fransesen laguna».

Orduan Bonaparte bera da agertzen,

Soldadu hoberenek dutela segitzen.

Oihuak dire gora! Kanpo tiranoa!

Kanpo, kanpo legetik ozar korsekoa!

Bonaparte hasi zen izitzen bezala,

IIarri zen itxuratik ez guti xuhaila,

Begiz ikusiz puñal zenbeiten eskutan,

Eta herio bide erran zukenetan.

Deihadarka zitzaizkon hasi soldaduak,

Ethor zadin kanporat utziz hartz galduak.

Ikus orduko hekin lerroak athean,

Deskantsatzen hasi zen bere bihotzean,

Eta hekin agurrez laster berotua,

Alxatu zuen gora buru beldurtua.

Luzien bera zuen biltzarrak hertsatzen

Has zadien legetik anairen kentzen,

Hitz lazgarri hori zen urkhader hedea,

Sinhetsi bezin laster, herio bidea.

Luzianok zituen utzi soinekoak,

Eta segidan hustu alkhi nausizkoak.

Oren hertsiak zuen orduan ematen,

Bonapartek padara galtzerat ez uzten;

Murat begi ederra, han zuen aldean,

Bihotzez zagoela iduri galdean,

Sartzeko barneraino bere lehoinekin,

Hortzak karraskan oro, ikusi gauzekin,

Kheinu bat aski zuen, eta izan hura;

Geroztik gauzak ziren ioan denen gura.

Soldadua zenean sarthu biltzar salan,

Han zirenek ikusi nahi gabeko lan.

Zoro bezala, ziren eman ihesari,

Erdiek etzutela bururik iduri;

Batzuek leihotarik saltoz zohazela,

Bertzek athe hetsiak bortxatzen zuztela,

Utziz bere lasterkan, elhorri, sasitan,

Zintzili, dilindaka, ehun mila buztan.

Hesiak bezti ziren iaun hoien soinekin

Eta haizek zituzten ibili bestekin!

Gau berean bildu zen bertze biltzar berri,

Bi Biltzarrek zioten gizona egorri;

Bainan hautatuz ziren Bonaparten alde,

Edo etziotenak agurra guphide.

Berehala zituzten hiru Konsul egin,

Nausi berriz Franzia zutela berregin.

Hek ziren: Sieyes, Ducos, Bonaparte.

Azken zen hoberena, hatsa hartu arte!

Legeko iarri ziren berrogoita hamar,

Aldiz lana baitzuten bethi egin behar.

Lucien Bonaparte, Boulay, Daunon, Chenier,

Cabanis, Lebrun, Forcher, Garat eta Reguier,

Horra buruzagitzat ager zitezkenak,

Iakitatei argiak hedatzen zuztenak.

Luzien Bonaparte zen Republikano;

Etzuen arnegatu, hats izan zueino.

Konzulek behar zuten, haren arabera,

Lagundu ungirako legeren iaiura,

Eginez Franziari ungi zohakona,

Lekhuko populua, begi segurena.

Ikuspen berritarat gare ethorriak,

Ez dire gero gabe, egin itzuliak.

Orai arte gaizkiek hainitz bide zuten,

Lan izanen da noizbait hekien sinhesten.

Errexago behar da ungi egitea,

Gutiren gain denean hotsen ematea;

Edozein ohi dire bethi segurago;

Izana, nola nahi, bertze hirriz dago.

Goratik behitirat luzatu lerroan,

Ez dire miliunka ohoinak khoroan.

Bonaparte batzuek hanbat nahi zuten,

Non kuxean errege eginen baitzuten.

Hetan ziren aberats khexa zabiltzanak,

Beldurrez gal bertzela zuzten ontasunak,

Nahiz arren zenbeitek gaizki zuzten bildu

Hekin oldez ezpatak zituzkeien saindu.

Baziren iadaneko zutenak ikusten

Bonaparte gorarat zurubiz higaten;

Eta iakinak nola agur iguzkia,

Liliztatzen zioten khoroko alkia.

Nola nahi den gauza ikusi nahiko,

Bonaparte handi zen, behar iduriko,

Bertze denen artetik zenean hautatu,

Nihor baino gorago ohorez altxatu,

Izan ondoan agur egun goibeletan

Isensuen bahiak egun ederretan!

Asea zen herria aitu zituenez,

Nola azken urthetan iasan min gordinez.

Bera zohan biderat edozein nausiren,

Hartua herra handi gauza ikusiren.

Nihor etzen bihurri konsulen bozari,

Oro iartzen zirela ixiltasunari.

Bonaparte zaukaten ungien bahia,

Hark zakharken besoan gaizkien harria.

Beldurra hedaraziz, asko zen goratu,

Hala da nahasia bethi baliatu;

Konsulak hasi ziren adirazten gora,

Nahasiek akhabo zutela denbora.

Orduan sorthu ziren Prefeten mendeak,

Azpiko dituztenak herriz alkateak.

Konsuletan bat bazen guzien lehena,

Legeak segirazi behar zituena;

Bonaparte zen iarri lehen hiruetan,

Iadanik etzituen lehenak trabetan;

Sieyes, iautsia bethiko gauerat,

Dohatsu balin bazen itzuli zerurat!

Egin zuen asko lan eta tzarkeria,

Higitzeko bihotz bat etzena eria.

Ezeztatu zen Roger, ez dakite nola,

Kanbazeresi bide uzten zioela.

Lebrun zen hirugarren agertu lerroan,

Bonaparti ziona esker tzar gogoan.

Bainan azkenak zuen burutan nausia,

Bakharrik zen guziez ungi ikusia.

Eman zuen legentzat beldur handiena,

Hedatu nausientzat mende hoberena,

Bildu indar handiak oro egiteko,

Hiruen podoreak ikusi meneko.

Artetik bazakien zein beldur zen jende,

Ethortzen ikuzteko iragan zen mende.

Orduan zen ehortzi zitoien izena

Sartzen zirela mentan andre eta iauna.

Aitzindari gaientzat hasi zen eskola,

Distiatzen duena, ona den bezala.

Emigrantei zitzaiten ideki Franzia,

Aspaldiko hainitzen lehen gutizia.

Egin ziren urbide, baia hedatuak,

Bide bezala, zubi hainitz aiphatuak.

Lan guziek zituzten zabaldu andanak,

Eta hasi argitzen egun ederrenak.

Lan hoiek egitean, Europa zen sutan,

Bonaparten begia etzagoken lotan.

Bake zuen hargatik galdetu hasteko,

Gonbidatuz hartarat angeles gortheko:

«Zortzi urthez badirau mundu nahasdurak,

Xukatzen dituela begi denen urak.

Gerla hasi othe da bethi irauteko?

Ez othe da biderik elkharren aitzeko?».

Fox eta Sheridanek bake nahi zuten,

Bainan Pitt nahasia gerlan zen egoten,

Eta angeles diruz eginik zubia,

Beretu zuen arras austriar guzia.

Urrundu zen Rusia hoik bien baltsatik,

Eta xede on horren saristatze gatik,

Bonapartek zituen egorri etxerat

Gerlan hartu gizonak, berri ematerat,

Etzuela ordainik batere galdetzen,

Soinean zituela ederki aphaintzen.

Ukitu zuen horrek Paul bihotz handia

Eta bakerat zion iosi gutizia.

Allamanian (sic) zuten etsaiek ithurri,

Italianok ere etxatu uztarri,

Ezin iasana zuten ikusiz Franziak

Hedatu zituela bere zedarriak,

Neguan Rhineraino, eta iguzkian,

Geres beretu arte, etsaien erdian.

Hedadura berriak, Gaula zaharraren,

Saboia eta Nize fransesenak ziren.

Uda hasi orduko, Bonapartek erne

Etsaien ehozteko egin zuen barne,

Bildu bere harmada Geneven inguru,

San Bernate iragan, bera zela buru,

Kotxe, kanoia eta edozein puskekin,

Erreka eta mendiz trufatuz lanekin,

Kanoiak zituela askotan ematen,

Eta gizon besoez arrudak egiten.

Bitoriak zioen Bonaparti hirri,

Austriarra zenean Po inguru iarri;

Atxitxo zen etsaia ihesari eman.

Huzkurrik ez baitzuen fransesik atzeman.

Novarre, Milan, Lodi, Pavie, Cremona,

Plesanzia, Pergame, hiri multzu ona,

Segidan franseseri zaizkoten ethorri,

Berek khentzen zutela trabatik elhorri.

Ikusi zen, ez urrun, Melas austriako,

Harmada xahuturik, egoten ixilsko.

Etzen han akhabatu etsaien sukharra,

Beiratu zuten bizi luzeki ondarra.

Marengo zen tokia, non austriar iaunek,

Urguluz egin haizek hantzen zituztenek,

Ehortztea fransesen gogoan baitzuten,

Bere indar guzia zutela ematen.

Guduak iraun zuen kharrik miñenetan;

Hilixon erori zen, Desaix trionfetan,

Uzten zuela omen garbia osoki,

Urthek ez diotena lilirik ideki.

Bainan bethi bezala fransesa nausitu,

Eta ihesak etsai behingo gorritu.

Franziako iarri zen neguko aldetik,

Italia zuhurki, galde kontren gatik.

Nola ere zukeien harmei iharduki,

Etsai lehoin zenean behar iguriki?

Austriarra egon zen ez nahiz aithortu,

Etzukela deus onik gerlan atheratu;

Angelesa ere zen supiztale ona,

Bethi errixingarra ematen ziona.

Azkenean hargatik beldur izan zuten,

Eta bake bideak abiatu zuzten.

Atsegin hartu zuen Europa guziak,

Ikusiz noizbait hiltzen suginhar biziak.

Bihotzez orduan zen Bonaparte hasi

Sendatzen Franziako hanbat min itsusi,

Deitzen erresumarat ihesi zirenak,

Deskantsatzen beldurrik oraino zutenak.

Elizari ziotzan xukatu nigarrak,

Idekiz haren athe hetsi ez beharrak;

Konstituantaz geroz, bilhuia sainduak,

Nihongo lege tzarrez bethi trabatuak,

Etziren gehiago baizik ametsetan;

Sinhesteak hil hurren hainitz bihotzetan.

Besta lohiak ziren bakharrik egiten;

Arima onek besta, nigarrak zituzten.

Hamar urthe bazuen holako ariak,

Ez dire ahantziren orduko zauriak;

Etzen behar aldare, ez eta aphezik,

Etziren mentan uzten tzarkeriak bezik.

Aphezpikuek zuten burua altxatu,

Menden sinhesteari hainitz khar hedatu,

Tzarkerien gaieri haltoaren egin;

Herio edo gauak zituen desegin!

Ezin eskapatuak herri atzetarat,

Ioan ziren herio edo karzelarat.

Fedeak bazituen lehen soldaduak,

Aphez eta arthalde nihongo hautuak;

Utzi dute seinale zer ziren barnetan,

Kanporat erakutsi mirail ederretan;

Gordez, bizi hirrizku, herritan baziren;

Aphezak eritarat hirriskatzen ziren;

Arima onek zuten hetaz artha handi,

Egia hori mendez urrun heda bedi.

Lehen denboretako martiren halturan,

Handituak iduri herio menturan,

Izan ziren ephelak hanbat ukigarri,

Nola bethi berthutez zutenak egarri;

Asko gillotenetan othoitz zaritenak,

Iaunak urrikal zetzatzen hek iotzen zuztenak;

Kaxote beltzenetan predikatzen zuten,

Egian hats galtzea trionfa zaukaten.

Nork erran zenbat ungi hala zen hedatu,

Zenbat arima hozki kharrek aberastu!

Etzituzken ezpatak hekien liliak,

Berthutei darraizkote bethiko hirriak.

Nork du balio gizon Iainkotiar dena,

Anaien axkidantzak hilaraz dukena;

Agintza denen gatik dagona ungian,

Kutsatu gabe nihoiz hauzoko gaizkian;

Etxez etxe dabiltzan aphez khartsu, onak,

Herioa begitan non nahi zutenak,

Zohazenean gauaz bertzen soinekotan,

Hitz onak eraginez eri beharritan,

Barkhatuz bekatuak, zerua idekiz,

Orenik minetan laguntzerat ilkhiz;

Egontoki zuztela seilharu zaharrak,

Edo zenbeit lezetan otsoen ondarrak?

Nola gizonek paga hanbat bihotz handi,

Elizaren liliak zeruan aspaldi,

Zohazenak aphezei oihu egiterat,

Ethor ziten erien hiltzen laguntzerat?

Orduan zen arima sinheste handitan,

Bihotzak etzitezken basako bidetan!

Gauazko aldare hek, lasterka eginak,

Beldur eta ikharan inguru zirenak,

Meza bat erran nahiz, hil bat laguntzeko,

Aberatsago ziren, ezen ez urrezko.

Hango othoitzak ziren garbiak izaten,

Halakoek zerurat bide bazakiten.

Nola baita gizona, karga etxatzean,

Atseginetan iartzen hatsa bihotzean,

Bonapartek Franzia halatsu arindu,

Gaxtaginen beldurra zionean khendu,

Eta Eliza bide segidan ideki,

Gauza etzitekena galdegin hobeki.

Hasteko sinhesteak zuen kilikatu,

Ezin zioten gerlek hits ahal izatu.

Sinheste hark bazuzken naski bere baiak,

Laguntzen zituenak urguluzko gaiak;

Bainan etzuen galdu hazia, segur da;

Hortako froga ona agerian bada.

Etzezaken hobeki egin nihoiz ere,

Omen hoberik ezin ardiets batere;

Urtheak ioan dire, bai eta ioaiten,

Bainan egin hori ez arimek ahanzten.

Ez dute bitoriek hainbertze handitu

Gaizkiaren hesteak gain hobeak ditu.

Hainbertze balentria harmekin eginak

Biziren dire, nola egin dituztenak,

Mende bat higan arte, gero ahanzteko,

Bederen iende xehek nihoiz adituko;

Bainan Franzian deino giristino onik,

Non nahi aituren da, elkharri erranik,

Bonapartek Eliza lagundu zuela,

Eta bere indarrak utzi ziotzala.

Horren segidan ziren sorthu berthuteak,

Gorde hanbat gaxtagin egile gatheak,

Hanbat haur errai gabe amei estekatu,

Alferrak lanetarat bortxaz lehiatu.

Zer berthute diteke ez bada sinhesten?

Bainan nork du sinheste gizonei ematen?

Ez du hainitz balio makhurtu gizonak,

Ez baditu aditzen Elizen erranak.

Bonapartek ezpatan hainitz zuen egin,

Eliza idekitzez liliak berregin.

Bozkario handian Erroma zen iarri,

Ikustean Franziak zer zakharken berri.

Hura zuen izatu bere ederrena,

Hastapenetik bethi lagundu zuena;

Haren errege ziren Elizako premu,

Izen higan zuena menderen eremu.

Hasi ziren mintzatzen buruzagi biak,

Eta egin zituzten arien argiak,

Ez iartzeko Franzia kanpo Elizatik,

Eta hartzeko bide argi zen tokitik.

Etzuten naski egin lege hoberena,

Bazukeien eskasa asko gauzarena.

Lasterka egina zen, hertsatuz denborak,

Berehala galdetuz onen urrundurak.

Bainan aski izan zen, orok iakiteko,

Fransesa nahi zela bethi katoliko.

Hasi ziren arinsko Eskal herrietan

Gaxtagin bathaiatzen hulako pikotan:

«Españan zortzi urthe iragan ondoan,

Franziarat jin nintzen aurthen abendoan;

Lehen deus etzirenek kargu orai handi,

Urgulu franko eta ilhunbea lodi.

Errobespiarresen lagunak zein ziren?

Charles Kaskoina eta Bidart lagun haren,

Erraten zutelarik: gaxto sustengatzen,

Onen preso ematen, gare libertitzen.

Ni ezarri nauena naizen planta huntan,

Pasaturik balago ezpataren puntan!

Lagundu baitu ungi satan ifernuko

Hirriak badituzke mundu hunetako.

Satan, begiak gorri, harrapatzailea,

Baduk munduan orai hik laguntzailea;

Egiten duenean hemengo aldia,

Gainean hik emanen atzapar handia.

Errobespiarresen eta Pinetdako,

Sala eder bat bada bertze mundurako,

Lekhua frankorekin kontradantzeko,

Galtxa gorri berbera xirrika iotzeko».

Andredena Maria deitzen den Elizan

Bonaparte bera zen sarthu nahi izan,

Bere guduetako soldadu hartzekin,

Eta buruzagien lerro zilharrekin.

Entzun zuten bazterrek othoitzen ezkila,

Aspaldi zarasana nor ziteken hila,

Etzutelakotz iotzen baizik min marraskan,

Odola ixurtzean nonbaiko gathaskan;

Egun hark Bonaparti othoitzak ixuri,

Gutitan diotzanak ixurtzen gerlari;

Zenbat ahok etzuten bihotzez laudatu!

Bertze xedeak gerlak maiz ondotik ditu.

Bonaparte bear zen gathez emateko

Gaxtaginen lerroa, gaia orotako;

Iainkoaz egorria, behar orduetan,

Agertu zen arimaz galden halturetan.

Burudunak badaki deus onik ez dela,

Iainkoaren beldurra nihon bada hila.

Hartako Bonapartek zituen altxatu

Aldare gaxtaginek zuztenak etxatu.

Geroztik ziren sorthu egun hoberenak.

Urthe segidakoek iasta zituztenak;

Egin bideak ziren ikhasi hobeki,

Iakitate zuhurrak hedatu arrunki,

Aphaindu berthutekin bihotzen makhurrak,

Sinhesteak urrundu esklabo beldurrak;

Zuzentasun maitatu, herrunkak on iarri,

Eta legen bidetan guziak ezarri.

Bonapartek ez aski Elizan bakea,

Erresumari zion bilhatu legea,

Lege bat, mendez mende, aiphaturen dena,

Haren ikustatea agertzen duena.

Egorri zuen ere santo Domingorat

Leclerc, bere koinata, beltzen plegatzerat;

Bainan gauzak etziren gogora itzuli,

Izurriteak hilez franses, nola uli.

Koussaint Louverturekin gerla ez gelditu,

Haren hartze fransesei guti baliatu.

Aldean, hala hala, gauza ungi zoan,

Piamonte iarri zen fransesen lerroan;

Hedatzen hari ziren alde orotarat;

Parun, Plaisance eta Elbako irlarat.

Egintza hoik angeles ielosiz egosten,

Eta bake hausteko bidetan ematen.

Bainan ere Franzia ez da lokhartuko,

Ethortzean orena buru egiteko.

Hartzen du Bonapartek xedea buruan,

Londres bera duela zaurthuren guduan.

Biltzen du langilea Bolonia alde,

Ez du nekhe, ez diru, gerostik guphide;

Zernahi den lan hau da orotan egiten,

Nihon ez da besorik alferrik egoten;

Guziek dabilzkate, non nahi, aldizka,

Orga, kanoia, xizpa, mailu edo soka.

Zilhatzen dute portu, untziz berregintzen,

Edozein inginuri bidea zabaltzen.

Ez da nihon egiten han egin etzenik,

Guziei Bonapartek kontu on emanik.

Etzuen hori behar aski egiteko,

Nahiz edozeinentzat ziteken askiko.

Buru guziak ziren emanak airetan,

Sarthu nahiak ere etsaien bidetan.

Hanbat beso zenean kalafetan hari,

Untzi eta pinaza zaietela iari.

Guziak bazakizkan, etzen deus egiten,

Non etzituen berak guziak ikusten.

Hanbat lan egin zuen, xarmekin bezala,

Non ez baitzen angeles galdurik axola.

Hasi zen, hasi laster, berregintzen untzi,

Eta hasteko trufak zituen ahantzi.

Nahiz khendu beldurra, zena bihotzetan,

Nelson urgulutsua eman agintzetan;

Harturen zituela fransesen untziak,

Hala nola lehoinak, arten ihiziak.

Fransesen tokitik zen untziz on hurbildu,

Ez baitzuen deus onik hekin sutik bildu.

Berritz zen handik laster ethorri goririk,

Gerla untzi hoberen guziak bildurik,

Berak erranez gora, gabasko etzela,

Nihor nihon kokatu, hura zen bezala!

Nahi zukeien egin, Aboukir gogoan,

Han egin zuen ioko itzuli beroan.

Bainan etzuen izan sartzeko tarterik,

Untziak ustekabez sobra urrundurik.

Peza kolpez ehoa, ibili zen hertsi,

Eta deus egitea, aise zuen etsi,

Ikustean hondatzen untzi ederrenak,

Biziz ere gabetzen marinel lehenak.

Bolonian Konsulak egin zuen asko,

Han zuen gurutzea eman saritako,

Sari bat soldaduen amets handiena,

Eta bulhar guziek nahi luketena.

Bizi guziko zuen konsulgo galdetu,

Hiru miliun bozek zioten luzatu,

Horrekin uste zuen higan goragorat,

Berak orori buru gero ematerat.

Etsaiak bazituen, etsai lazgarriak,

Haren hiltzerat ere bardin ekharriak.

Iadanik izan zuten, asmu ifernuko

Bidean hedatuz, haren suntsitzeko.

Buruan sarthu zuen Enghien zitekela,

Baden bizia ixil higatzen zuela.

Hari iasarriz ere, zuen beharbada

Sinhetsarazi nahi, diteken gauza da,

Erregen etsai zela oraino xedetan,

Eta etzela nahi hekin axkidetan.

Nola nahi zen, Enghien hor du harrarazten,

Bakezko lur batean, lo dela egoten,

Lege guzien kontra, ageri itsuski,

Bere ohoreari eginez asiki.

Gizonik handienek flakoa badute,

Hala nola izarrek itzala baitute.

Hil zen Enghien dukea, adin ederrean,

Hoita hamabortz urthe zuzkela gainean,

Iadanik aiphatua gerla hainitzetan,

Bihotz bat urrezkoa mihi guzietan;

Dohain guziez kasik arima gaindia,

Berthuterik maitenen lurreko lilia;

Bere ienden burua, urgulu bezala,

Soldadu garbi eta, handien miraila;

Europan aiphatua, gorthen altxagarri,

Konde handiren adar ezin ahanzgarri.

Hartu zutenek preso Enghien harrapaka,

Etzioten atzeman paperik trebeska,

Frogatzeko lanean hari zela gordez;

Etzen hura hobendun bere aiten galdez!

Badire errateak, lagunek zutela

Bonaparte aitzendu, hiltzen ziotela,

Berak iakin gabean, duke handi hori;

Bainan argi sobera dario lanari,

Hutsa da ezin nihork gorde dezakena,

Itzal bat konsulari eman dioena.

Bere zaukan tronua, ez nahi lagunik,

Erregen deitzea zen, urrun hura ganik;

Aski handi zeraukan bere izatea,

Eta handi ere zen, on da erratea.

Hainitzek erran dute, ungi egiteko,

Bourbon zela tronurat altxatu beharko.

Bonaparte etzuten hanbat ezagutzen,

Eta bereaz baizik etziren orrhoitzen;

Guti ere zakiten, horren egitea,

Etzela haren errex, nola erratea.

Hirriska zuken galtze bere buruaren,

Laguntzaileak iende maite etzenaren.

Etzetzaken ere utz handitu zutenak,

Bere bitorietan lagun zituenak,

Zenbait, egun tzarretan, orenek errotuz,

Behar bada beztuak gaizki auhendatuz.

Haren arreba batek hori nahi zuken,

Anaia agertzea iduriko Monken.

Bainan etzen behin on erregetiarra,

Bonaparte bera zen guziek beharra,

Hari zion Iainkoak eman aski kasko

Franzia eriari bizi beiratzeko.

Haren beso behar zen emateko buru

Gaxtagin ozartuei berthuten inguru;

Hura gabe Burbonek etzuketen deusik,

Hetaz guti zen ere egiten solasik.

Tzarrek dute nausia laster ezagutzen;

Ahal gabe denean, basarat etxatzen.

Onek ere lan dute egun goibeletan,

Ez baditu zeruak hazkartzen xedetan.

Lehen ere erregek bide egin zuten,

Erresumen beharrek galdetu bazuten;

Etzen ez Bonaparte Franzian lehena,

Errege ezeztatuz altxatu zutena.

Higan zirenek hola, guzien nahian,

Beharrak zirelakotz, harrabots handian,

Etzuten egin nihoiz Bonaparten lanik,

Etzen ere burutan hurbil zitekenik.

Geroztik nola erran, gaizki behar zela,

Hartzea khoro baten, odol zariola,

Eta hura buruan, iartzea Franzian,

Etzenean bertze bat, ienden gutizian?

Utzi balu koroa, zena zen trebeska,

Etzagon ixildurik fransesen marraska;

Nahasdurek indarra zuten berraturen,

Eta egun tzarrenak tzarragoz betheren.

Ez da Ieneral aski, mihi baratzeko,

Gutiago fransesei buru emateko.

Behar zen oro izan, edo ez deusere,

Franzian egitekotz on zenik batere.

Bonapartek, egonez orduan bezala,

Aise zuen ikusi eroriko zela.

Senatua bildu zen; erran han zen batek,

Khoro behar zuela hartu Bonapartek;

Egin zuela aski haren izateko,

Eta alde zuela Franzia hortako.

Enperadore hola zuten izendatu

Bozkario zutela orotan hedatu.

Bestarik handienak egin izan ziren,

Oroitzapena ez da nihoiz ahantziren.

Pio zazpigarrenak, utziz Italia,

Parisat egin zuen orduan ilkhia,

Konsekratzeko berak, franses hautamena,

Napoleon Khoroak handitzen zuena.

Andredena Marian zioen ixuri

Olio sakratua buru hauta hari.

Iainko etxea etzen izan ederrago,

Harren edergailuz mintzatzea bego;

Gauzen izenak berak eskas ginituzke,

Nolako ziren erran nahi baginuke.

Bezti ziren bazterrak birungan bezala,

Iendek khoro bizi bat egiten zutela.

Espantagarriki zen hedatu gastua,

Erresumako kaxa gelditu hustua.

Lyon eta Indiak emanez lanetan,

Handieria oro iarri zen berritan,

Harria zariola, burutik behera,

Soinekoek altxatuz gaineko dirdira.

Broderia guziei urre zarioten,

Erritan artexenek bihurtu zituzten.

Tula urre xabalez zagon arraiotan,

Belusa zen ehorzten lumaien artetan;

Artileria orroz etzitekin ixil,

Iendea zabilala karriketan biphil.

Enperadorea zen kapa bizkarretik,

Argia zariona harrien begitik;

Aldean Josefina, andre ederrena,

Aphaindura guziak histen zituena.

Karrosa aitzinean zohazen anaiak,

Garraiatuz kopeta ez guti arraiak.

Behar zenean ioan Eliza handirat,

Bazela Iainko handi han ezagutzerat.

Ondotik heldu ziren mila aitzindari,

Gortheko iguzkiak iadanik iduri.

Napoleon iarria guzien erdian

Egundaino izan zen ederren tokian,

Trionfan zohakola karro distianta,

Iendeari zioen arraizien hauta,

Pasaiatuz orotan hirritan maitena,

Hari baizik egite eman etzaiona.

Bere begi biziaz, begi zorrotz hartaz,

Besarkatzen zituen, trufatuz zelataz,

Guzien bihotz edo barneko xedeak,

Egun hartan balio urrezko hedeak.

Gutik entzunen dute orduko kantarik,

Cherubini, Lesueur, baitziren bizirik.

Pillar guziak ziren belusa iarian

Argi zela hedatzen gaindiz urrerian;

Tapizek zuten lurra guriki estaltzen,

Urre baso handiek aldare aphaintzen,

Ezkin denek iduri izar argietan,

Bekhaiz gisan zerua hekin iostetetan.

Aldamihoak ziren arin gehienik,

Andre osteak hetan lerroka emanik,

Pulitetan hautuak kasik gehienak,

Aphaindurez izarren histeko eginak:

Eliza sahetsean, birunga hetazko,

Iduri zuen zela saski bat lorezko.

Eliza beherean zagoen tronua,

Gainean belhauniko soldadu hautua,

Bera egina handi, lehena gerletan,

Higana bere buruz erregen alkhitan,

Aldean Iosefina, inperatriz handi,

Bihotzik hoberena dohakola gaindi.

Meza entzun ondoan, itxura onetan

Kororat higan ziren begiak hirritan,

Eta iarri hekintzat aphaindu alkhian,

Guziek zituztela ikusten erdian.