BEREZITA IV

Haurren azkontziaz

        Gerthaldi zonbaitez erakutsiren dügü, heben, haurrak ünhüdetarik lehen eziere aita ametarik gizon perestü edo gaitz diradiala gertzen ta hazaroak beno hazkürriak diala oitüretan potere gehiago. Ezina da odolai ardoilla bürdüinari dena, azkontzia nazaroari dena ta ekhia lantha güzier dena. Alemanian kondairak dio oihanetan ihiztariek otsoekila larrapoka zabiltzan haurra hatzaman ziela ta Henrik Hessa-ko Margraf-ari zereiela eskentü; hirur urthe zütian, jaten zian lagünek hatzamanetarik, pikarrai zelakoz zen hen artian ohatzen. Otsoa bezain ohil zen, ibileraziteko zankhoak hezitü bezain sarri, eskiak bizkarrian zereitzen estekatü, bere adintsüenak beno zelakoz azkarrago hausten zütian hortzez estekak, nahiz ezkapi; basa animalaren gisala erakusten zialarik bere ünhüdiek ziela otsotü.

        Ber libürüian dügü ikhusten haur batek zialakoz ahardiak eznatü lohitegietara inharaustera, ahatia hurilat igerikara bezala laister zabilala. Champaina-ko herrian 1734.urthian orozbat ihizlariek bost urthetako haur ürrüxa bat horer inhesi ürxainxa bezain laister haritz tiniak igain, zenian jendia hüillantü zereion, oihier marrakaz zütian arrapostü, bata zühainiala igaiñik bortxaz zian eraitzi; pikarrai zelakoz zen bezala Chalon-ko jüratier eraman ta hek arropak eginik, serora konbentian zien ezarri; mintzo zen, bena elhe gütik zakian. Ikhasi zianian bere kondairaren erraiteko doia, zioan, ützi ziela oihan batetan haritz hirotian barnen lo. Biharamünian nigarrez eta heiagoraz agortürik, gosez ere nekatürik, bizitzia nekez frütü txarretan ziala ediren. Jenden lotsaz herots entzüten zianian, zela gordatzen borotxetan edo zühaiñetan, gogo honagoz gaiez eziez egünez zabilala, ihize suerte güzietarik ziala hatzamaiten.

        Zathizka zoatzano arropak hotziala zela gogortü. Ihizia falta zereiomari, arraiñtzüra zabilala ta bi huren artian igerika arraina ziala hatzamaiten.

        Hantik bi urtheren landan frantziako Erregiñaren ama Lorrenaratkoan hiri hartan igaraiten zelarik, entzünik neskatilaren mentüra, sororek erran zereiela kunbentiala heltü zen egünian, ezkapa e'ladin leihoa ta bortha ziela tinkatü, biharamün goizian ziela heda ideren zelaurian hantürik eta hüillan hilik, bena leihoa zabaltü bezain sarri zela arrapiztü. Baratzeko paseia zianian gathiak bezala zühaiñak trepatzen zütiala. Eman zereiela lebraost bat atzazküliez ziala mementoan lahardekatü ta ausiki; geroztik zela emeki emeki mantsotü, zialarik megopia izigarria erakhusten. Erregiñak, sororek errekeita lezen ta mentsik etzükiala haboro'zik harez eztakigü bena franko da gerthaldi hau erakhusteko, lehen dela jendia basatzen, eziez basa mantzotzen.

        Dügün oraiño berze bat Enperador batan, Caligula Seme, jende ezin hobenetarik sorthürik, zonbat gizonak potere handian, gaitz zonbait egin diroian, dereikü erakhütsi. Bere aitak, nahiz zadin gizon borthitza ta lan güzien bürüzagi, zereioan eman ünhüde emazte bizardün bat, gizonari emazteari beno üdüriago zena ta jaigüra güziak bazakiana, soldadoak bezain honki harmak zütian maniatzen, zaldünik etzen hobeki zianik zaldia zikatzen. Emazte halakoak eznatürik Caligüla, lürrak ekharri dian gizon gaistoena gerthü da izan. Balauke sortzepenaz gaiztokeriaren azia lükian, bena gerthaldi ja erranetarik, düdarik ezta ziala eznetik hartü bere (i)zadia, lürretik lanthak diana.

        Noizpait zen, jende noblia oraikoa beno baliosago, aita-amer estekatiago, aürrhider maithiago, ohoriari lealago. Zeren? Zeren eta amek beitzütien beren haürriak eznatzen ta bizia ükhen zien ber odoletik beitzien hazkürriak haurrian, düda bagerik nazaroa dü osoki khanbiatzen; khanbioa milatan ikhüsirik gaude. Ahüntza bere khastaz net mantso dena haurren ünhüde bada, haurra net sano handitzen da, bena gizon jauzkari ta kosko arhin gertzen da, halako dialakoz ükhen ünhüdia, hainbeste broben landan nork ükha liro arren, nolako den ünhüdia, halako datekiala haren ezne semia. Hazkurriak hala haurraren sorthiza osoki khanbiatürik, berritü beharrek ta langiliaren animez aitoren semiarena egin, azkuntze handia baizik obra egin eztaite ta faltarik balin bada obran, langiliren arima dago aitoren semiaren khorpitzian, hantik ardüra apalkeria handirik sortzen.

        Zeren eztütien Erregiñek ünhüdiak anderetarik hartzen? Zeren aitoren semek eztütien ünhüdiak hobeki haitatzen? Zeren, ditian bezaiñ sarri sorthü kanporat igorraiten? Zeren etxen ünhüdia begiratzen dithian diradiano, aita amen errekeitziaz ikhas dezan haurrak, nor den eta zer egin behar dian? Gaiza hen khinperrek naie harritzen.

        Nago ere izitürik haurrak eztiradian etxerat deithzen berak ibilten diranian baizik, bihotzetik behar zekienian haurrari khentü ezniaren khozia zereio aita ünhütsüaren ofizioko thermaiñiak sartzen: marinearen etxian izan bada esnatü, arnegü dirateke següro dütian hitz lehenak erranen. Kastatik dela hora ihiztari diozü, bai, nik aldiz egia handiagoa dena, amak bere hümia bereki ihiztara eramaiten badü, azkontza bagetarik hor hona dela gerthüren ta artzaiñhorik eztela azkontziarekila batian halako eztatekiana, bena düda bagetarik lehena hobe datekiala.

        Lorrenan ikhüsi dügü zonbat kastak dian potere jendian: aitoren seme batek igorri zian ürhün seme berri sorthia. Unhüdiak ikhusirik beria beno azkarrago zela beretzat zian begiratü ta beria trüküz aitoren semiari eraman. Biak handitzen zirelarik ziradian banaite beren aitüretan (ohiduretan). Aitoren semiaren-enian zenak deusere ikhasi etzian nahi, jakite güzier arrabuhin, jende güzier antzater, lagüneki panpakari zen; azkenekoz soldadotürik harmadatik hetzurri ta khordala eripetü zen. Haren ezne anaia aldiz etxeko lan güzietan eskia zian ezarten, bena aürrhiden eretzian handios, akointarik batere berzekila bürgian, bere eginbidian mantso, manhier ohil. Unhüdia ama izena ziana eritürik, albodian zian bere erretorari, ohoñkeria kanbio haurretan egin ziana, jakilen aitzinian aithortü ta izenak zütiala bier khanbiatü; hartakoz ere bi ünhüde anaia hen artian auzi handia zen sorthü, zianian laborari semiak bakiaren gatik barkhamena alkanzatü, nola akabi den auzia eztakigü.

        Gerthaldi hartarik ageri da jenden artian banaite handia badela, langile kastatik delakoz aitoren seme nekezago gertzen eziez kasta nobletik langilia ta sorthiza bethi tieso bere züzenetan dagoela, hantik broba bata ta berzia beren aklüretarik(?) kanpo diradianian bizi gizon diafratiak(?) direla, hantik ere aitoren semiari abisa haürzaroako plegiak diradiala nekez barratzen ta hartakoz bere sorthzepenari doi diradianak goizik behar zereitzola eman. Aitatik dütian gerthaldiek dütü lehenago hartüren eziez errejentaren erranetarik, hala eginez dügü ikhüsten etxiak bere izen ederretan xütik egoiten gizon handirik hetarik jalkiten, ta hen akabaillek dolü handirik eragiten.

        Andere bat, ja haur egützian (egükian?) eztü adiskiderik, ünhüdia eskentüren eztereioanik ta ardüra txarrenak düke legoitza, hantik haurraren lehen hazkürria gaisto ta osagarria mehe: ünhüdiak dian dithiak handi, moskoak lüze, larriak ta hortzak xüri nahi dügü; bena arranküra handiagoari, gogo eztügü emaiten dena jakitez heia emazte xühürra hügün dianez, ardoari khoi eztenez ta errazitala, himor gaitzala ere enjogi eztenez; ezi haürrak düke odola halako, haurraren khoi bada orozbat.

        Unhüdiren landan da amaia haitoan ber nautsia galtho diano, dian bihotza hon, megopia ezti ta eskia latz, dezan batetan haurrak, dian amorio ta beldür haren erranetzaz, harek dereio Jinkoarenak erakhütsiren; ohe mardorik ezetare hazkürri gozatsürik eztereio, bena landarien gisala dereio emanen.

        Emaztetarik gizonetara denian mithilkoa igaranen, hetarik dü aitoren egiazko eginbidia jakinen. Berthüde güzietarik jakintze güzietan herriaren amorian errelijionian berze jenden mirailla behar diala izan, ta delakoz bere sorthzepenaz ta aberatstarzünezjenden lehendanik potheria dereiodala behardünentzat Jinkoak eman dereioala dü erakütsiren.

        Aitoren seme gaztia bizarra agertü etzereioana erran daite(ke) mündü handiak dian lerradüretan ta lagün xühür bat ezpadereitze lezila xüxen doatzan bideskak erakhüsten, larrütüren da ütsia bazala. Lürra gerthaldi halakoz dago estalirik. Sobera ordüz bürüzagitü bada balaketzaz ta laidorez horditürik, sarri bidagi edo tirano dateke etxen. Kanpoan aldiz leho kadenak haütse dütianaren pare dabila, ordian diot: aitoren semiari adio ta trükaderari honki jina.