III
Maripa ta Katalin

        «—Berandutxu etegoazan nago, Katalin.

        —Ez, Maripa: txiliñak badiardue, ta isilduarte ezta Elizkizuna asiko.

        —Gure Txanton lango gizonik! Ordurik ezin izenta lekio. Esan neutsan orduan etorri balitz, onezkero Elizan gengozan. Nire agindu guztiai baietz erantzuten dautse aoz, egimenez ezetz. Katalin: ire senargei dontsu ori nire senarra baiño esangiñagoa izan dailla.

        —Perrandes, errian edozer esanarren, iaseko mutilla da.

        —Zer diñon, Katalin? Iasekoa ori? Ta ganera mutilla? Iasa zer dan bere eztaki orrek; mutilla dana badantzugu. Batek badaki ezkonduta dagoan ala ez!! Urruneko arraiñagaz kontuan ibilli, Katalin.

        —Ik beti orrelangoxe detua ta ekiña.

        —Gaztetasuna zoroa da: gero egunen baten alperrik negar egiteak eztau balio izango. Txantongaitik nik edozer esan daroat; baiña erbesteko gizon guztiakaz bat egin al balitz bere, naiago izango neuke ene senarra.

        —Erbestean ezin egon leike gizon onik?

        —Gitxitan ikusi dot neuk berori Elizan, da orduan bere... izan leike, baiña... nire surrak gero... Ona Katalin: ezaut alabea, alaba bat legetez nik i maite izanarren. Iaunak nai izan da nire erraietan sorturikoa baendut...

        —Bada ni, edo orretxegaz edo beste bat ez bategaz enaz ezkonduko.

        —Eztagoz berton mutil morrosko eder on bana-banakoak? Kose Kulian bat aor eztago, gitxi gitxi langoxea? Leberin bat? Peillo gorraren seme biak, eta beste amaika? Gazteria ederra eztogu beti Ondarroan ezautu? Eta itxas-gizonik senartzat artu nai izan ezik, nora iges egin dabe Izpasterko mutilko arpegi-ederrak?

        —Baiña orrek...

        —Zer orrek, orrek zer? Ondasun billa abil Katalin? Orretara-ezkero ez beste baten zain egon: geure auzoan bizi da Ameriketatik oraintsu erriraturiko mutil zaar bat, orrazi zaarren aginduna. Iñoiz ondasunik pillotu bada, baeidauko orrek urre gorria ta urre zuria baiño eztana.

        —Orregaz ezkondu? Gizonak salduaz da lapurretan aberasturiko aker zaar, koipedun, arlote orregaz? Neu? Satz sortuko al-iakoz berorren urre-pillook!

        —Ori larregi esatea da. Ziur iakinarte, etxako gizoni orrelango iraiñik ezarri bear; ziur iakin da bere, kontuz kontuz, ezin bestez da miiña labanegitu barik.

        —Perrandes ezta orren erikoa, izango bere ez. Esatea bere! Perrandes lango mutillak eztira orma-bedarra legez nungura ta lekuan lekuan ikusten.

        —Ez e? Erruki aut Katalin: erbien begiak dirudie ireak; edegirik dagoz, baiña lo; eta (auxe dogu damugarriena) iratzartueran negar egingo dabe. Gure auzoko dirudun ori, zelan alangoa ta bada-ezpadakotxua ta ortik emendikoa ta guztia bearrekoa dala batzuk esanarren, euskaldun garbia ta euskaldun garbien semea dozu; onez ganera kristiñaua, Eliza onetantxe bateaturikoa.

        —Eta zer?

        —Ondasun-billa abiatera-ezkero, ez kanpora ioan, aaaor berton senargei ona. Iaunaren legeko bizi-lagun on bat gura badon barriz, ez katalin erdal-erriko mandazaiñi begiratu.

        —Batek esan bear leuke gauzea! Nora begira egon intzan eu, Maripa, Txantonen gura izateko?

        —Neure Txanton?

        —Begiak itxi ta bere naiago dot...

        —Bai, Katalin; begiak arras zarraturik artuteko obea don ori, kirten ori. Ezakit, baiña, asarratu, ez sumindu, ez goragoraka ta purrustadaka asi. Perrandes eztakigu ez aberatsa danik, ez mutilla danik, ez ain gitxi kristiñau ona danik; kristiñau zintsua ta mutil ondo eukia balitz, elitzake ori ire atzean ibilliko. Ezaldago beren iaioterrian neskatilla on-zalerik?

        -Perrandes nor dan ondo dakit nik.

        -Nok esan-da? Perrandesek berak esan-da, e? Aaai, Katalin, ene alabea!! Damu izango euke eure bizi guztian.

        —Elitzake nire damu ori iñoren lepora iausiko. Emakume onen eramena ta ekiña!

        —Eutsi, Katalin, ur bedeinkatua. Gogoz arren egin gero, gogoz.»

        Txantonen emaztea ta Txiliren alabea Elizaratu zireanean, mutil koipeztotxu batek Antiguako altaran argiak isioten iarduan. Altara-ganean kandela bi baiño ezebazan ipiñi, alderdi banatan bat; argi irukotx bi isio ta iza ebazan gero zokondoko txikotakaz, atzenez erdiko estalki zurizkatxua amarra edo txikot intziriti batek goratu ebaneko, Elizako gizon da andrazko guztiak buru makur makurraz da bat batera agur egin eutsen Antiguako Andra Mariari.

        Gizonen gorputza aztertu ta ezautu daroagun antzera, erri bat, aztertu ta ezautu gura izan-ezkero, kaleak zantzat euki bear izango gendukez, etxeak azurtzat, odoltzat erritarrak eurak, besotzat bideak, burutzat auzi-etxea edo uriko-etxea: Elizea izaten da errien biotza.

        Gizona zelangoa dan iakiteko, eztogu burutik beatzetara neurtuten, gizon andiak sarri asto andiak izan doazalako. Erriak ezaututeko bere, kaleetako txikota ezta neurririk onena izaten.

        Lekeitioko uria ondoen da zeatzen illuntzetan ezautu eikean: Elizaraturik. A da Elizea! An Ama Mariak biotzeratuten daben atsegiña da atsegiña!

        Gure kondairatxu au baiño askozaz oraintsuago, zapatari barregarri bat bizi izan zan Lekeition bertan. Eriotzako ordua eldu zanean, abade txikitxu batek, gau ta egun beragandik aldendu edo alderatu baga, ondo ilten lagundu eutsan. Beste gauza on askoren artean «Urlia, esan eutsan zapatari erdi-illari, poztu ai. Nok leuken ire zori ona! Gure Eliza ederra laster barriraztuko dauskue, ta ik zerutik polito polito ikusi al izango dok.

        —Iauna, erantzun eutsan oekoak; nik neure aukeran itxi-ezkero, lurretik ikustea naiago izango neuke».

        Zapatari orrek, beetik ikusi ta bere, ona eritxon; da ziurtzat euki leikenez, zeruan baldin badago, amaika bidar beren erritarrakaz batu ta guri begira dagoanean pozezko adurretan esan izango dau ak ederra da gero Lekeitioko uriaren biotza!

        Lurreko gei guztiak alde bi daukez: aurrea ta atzea, kanpoa ta barrua, ganea ta azpia, agiria ta estaria. Gure begiak alde bat baiño eztabe begirakune baten ikusi al izaten; Iaunaren begietarako barriz eztago atzerik, azpirik bere ez, ain gitxi estaririk: gauza guztiak, gizonen gogamen da asmoak, uste ta gurariak, begirakune bat bakarraz alde guztietatik dakusaz goiko Ikusleak.

        Beetik ikusiriko ezgauzatxu onei goitik begiratu al bageutse, zeinbat egi elitzakiguz guzurtuko? Amaika bidar lotsatuko gendukez geure burua ikusiak!

        Gau atan Txiliren alabea Elizan ikusi-ezkero, betuleai zirkin eragin baga altarara begira ta beren ezpanak motzaillen artazi edo guraizak legez gelditu baga alkar ioten, zein gurasok ezeutsan Iaungoikoari bera langoxe alaba elizarakoi bat eskatuko? Baiña alde bat baiño ezekusen: agiria, barrukorik ez. Maripak besoan atz-tximurkada bi egin ezpaleutsaz, antxe geratuko zan Katalin altara illundura begira ta mandazaiñaren irudia begitasunez ikusten.

        Bata bestearen ondoren kaleratu zireaneko ta Maripak eskiñitako ur bedeinkatuaz zer egin ezekiala, «Bai, esan eutsan Kataliñek: erdalduna ta erbestekoa dot, baiña bera langoxe beste bat ezaututearren, diruak emon leikez. Nire lepotik aspaldion barriketan da zurrumurru diarduenak, badakin, Maripa, zer dauken? Guraria, beren esteriako baten guraria, ta neu ikusi eziña.

        —Uuuujui: ire kontuak ezin esan daikez mutuak, nik egingo neukean barrea! Guraria neuk? Mandazain taket baten guraria? Ezkonduteko banengo (ondo entzun gero, ondo: ez albokera begiratu, kaltza nasaidunik ezton agiri-ta) ezkonduteko banaiengon, berreun mandazain euren antzeko bi milla mando ta guzti baiño naiago izango naieuken Txanton bat soiñeko utsakaz, goian zerua ta beean lurra daukazala.

        —Eztot nik igaitik esan.

        —Nigaitik ez, e? Gaisoa! Eztaukan ik erru guztia, eure Aitako sur-andiak baiño.

        —Gero... gure Aitari ez esatea.

        —Ire Aitak eztakialakoan ago, arri-koskor guztiak beste gauzarik eztakienean? Aur eztarabil bera Errokek, goiz da arratsalde, mandazaiña gora ta mandazaiña beera, gortu-agiñik?

        —Isiltxuago, Maripa; geuri begira dagoz guztiak eta isiltxuago.

        —Iakingo dot nik oraindiño ori nor dan, txori polit ori. Naiago enduket, Katalin, eskeko bategaz ezkondu-ta ikusi, orrelango...

        —Eztaigun geiago iardu ta ekin. Eskeko bategaz neure burua? Beste batek gauza ori esan baleust... Maripa, zeinbat eragiñago ziriñago; alper da Maria makillatu, ezpada berez biurtu.

        —Neskazaartuteko arrenkuratan ago? Neuk erakutsiko daunat Mariñasi ezkontzalaria nun bizi dan. Edozeiñen, edozeren da edonungo barri eidaki.

        —Alper dala Maria makillatu...

        —Tira, bada, tira. Egiunea eginda badago, ez atzeratu. Egun atan txilintxuen ordez arranak Elizan gertu bear izango doguz; albotikotzat mando andi bi, beralangoxe erraldoe bi, ipiñiko dautsaguz Perrandesi; eztegu-etxean aulkirik ezta bear izango, oriotako zaragi puztuetan iarri ta iezarriko gara.

        —Ezein iarraitu, Maripa; osterantzean eztaunat iñoiz agurrik egingo. Barre?

        —Aide, aide; or konpon, ondo ibilli; gorantziak eta eskuetako munak eta oiñetako igortziak oriodunari».

        Kalean eurakaz batera ioazanen ardureak ezeutsan Kataliñi aldenduten larga edo laketu; eta Burgosko astotxuarena ez egitearren, ezeban Mariparen albora edo aldamenera urreratu gura izan. Alkarri loturiko txakur asarratu bi legetxez, ibilliago ta ariñago ioazan biak: murmur bata, agiñak agirian bestea. Mariparen etxe-ingurura eldu zireanean, Katalin bekoki txordoaz da zerbait atzeraturik, «iñok nai ezpadau bere...» esaten abia ekion «ezaz ezkonduko» erantzun eutsan Maripak. Ezeutsen alkarri besterik esan, aldendu zireanean.

        Berantz begira ioan Maripa, kaleko sakon-uneetan maskalez ez ondatutearren; ezeban burua iasoko, Errokek eta Leberin zaarrak oles egin ezpaleutse. Alkarri «gau on» esan da gero, Txantoni burutik zorgiñak kendutearren okerreriaren bat egin bear ekiola esan eban Errokek. Beren asmoa adierazo ebanean, barreka abia zirean irurak; Maripak barrean barrez ezeutsan ezer erantzun al izan.