www.armiarma.eus
idazleak eta idazlanak Herri literatura TESTUAK Corpus arakatzailea Klasikoen Gordailuari buruz



Usauri
Augustin Anabitarte
1931

      [liburua osorik RTF formatuan]
      [inprimitzeko bertsioa PDFn]
      [Literaturaren Zubitegia]

 

Iturria: Augustin Anabitarteren idaz lanak, Juan San Martinen edizioa. Gipuzkoako Aurrezki Kutxa, 1986

 

aurrekoa hurrengoa

XVII
ZUBITO BATEN GAÑEAN. ITZA, PITSA

 

        Arrotza txipetan aritzen zaneko zubi-gañean, berek uste ez zutela, Martinek eta Mirelek alkarrekin topo egin zuten: bat onuntzean, bestea aruntz. Nork ote zekian zerk eraman zituan biak alde berberera! Goiza goibel zegoan, odei beltzak beeraño jetxita, mendi-kozkorrek urratzen zituzten, tarteka, arkaitz eta arbola arteetan, tximak eta mataza zuriak utzirik. Ibaia bera ere illun eta zotinka zetorren.

        Aalbait nik esango nuke zertxok zerabilzkian bakartsu bi gazteak. Batzutan maitaleek triste egoteko gogoa izaten dute; batzutan zertaz asarretu izan ez ta aitzakirik pitiñenak illuntzen ditu. Badirudi maitasuna negarrez obeto asetzen dala; orduan, nonbait, maitasuna larriago nabaritu ta badira maitemiñaz biotza aundituta atsegin izaten dutenak. Edo ori ala dala esan diteke geroko adiskidetzea eztia izaten dalako. Baño danetara ere, orain gogoratzen gerala, ortatik ezin diteke atera biak alkarganatzeko zertxoa, zerbait alderatu lezazkikelarik; alegia maitemindunek naiago izaten dutela bakartsu ibiltzea, besteen jardun eta eleketak nastutzen bai-die beren irutegi goxoa.

        Eta orra ba, biek min berarekin alde batera jo bear, biak bide berari lotu ta bideak joateko bezin ongi etortzeko izaten dira.

        Baño bakarrik ibiltzera beartu ez balu ere, aize-bearrak Mirele gaxoa eraman zuan atariari aldez beste egitera. Bada zubitoaren erdian bezelaxe arkitu ziranean neskak esan zion mutillari:

        —Eskerrak demazkitzut gaxorik nengoanean bidali zenizkidan gorantziakatik.

        Ta ala zan, gaizki egonaren zurikail eta auldua zegoan. Itzak berak ere nekez, nabari zitzaizkion. Martin oso errukituta gelditu. Mireleri, ordea, arpegia zertxobait alaitu zitzaion, naiz lotallu txuria buru gañetik mutillari ikusi; ain onik zegoala igarrita iduri oneko biurtu.

        Orra ba gertatukoaren azalpena, Martinek burua ametsetan, begiak mamuetan eta biotza eztarrian zeuzkanean, Mirele ere... gaxorik oean; orra ba Martinen estutasunak. Lera bat artzen degunean zorrotzak izan oi gera bearresten. Baño Usauriko gazteak Elizondoko neskatxaren txarki egona jakinda, beltzura aienatu ta Margariterekin gorantzi beroak bidali zizkion. Eta orain ala zion:

        —Ez dezu zer eman, enetxoa. Nezakean gutxiena egin nizun. Baldin ni zure sendalaria banintzaizun, baldin nolanai zure etxeraño joatea izan banu, baldin nere itzek nolabait atsegindu bazitzaiketean, nik uraxe bera egingo nizun ene aal guztiz. Baño, tira, orain ondotxo zagokit, enea, ez nik nai bezin ongi, a zein luzea izan zaidan zu ez ikustea! Banuan zu ikusteko gogoa! Nere begiek nai ainbeste, ikusiko al zaitut aurrerakoan?

        Martinen itz gartsuek kezkatzen asia zeukaten Mirele. Ez berak nai, ordea; orrenbesterañoko kutunkeriek gaizkitu lezatekean neskaren aulkeria ta ez degu kaltegarririk nai izaten. Bere aldetik galdetu zion:

        —Artean zu ere gaxorik zeunden. Txoil sendatu ziñan? Edota, lotallua daukazunez oraindik miñik bai?

        Baldin Martin neskaen arazoetan zerbait ikasia izan bazan, galdera orreri arreta geiago jarriko zion eta zerbait oartzekotan poztu egingo zan alako jakin naiaz. Orrenbesterañoko gurekorrak izaten gera geren naietan; orok zurikatzen gaitu gure alderako bada. Baño neskaren jakiteko naia agirian baldin bazegoan, eta ardura orretatik beronen gaxotasunari zerbait antzeman balezaiokean ere, ez zitzaion ezere bururatu gure mutillari. Eta galderari «ni ederki nago, xatar auek aurki botako ditut» erantzunda galdetu zion berekiko:

        —Eta zuk zer gaitz izan dezu? Noiz gaizkitu ziñan?

        Eta Mirelek zionez berak uste ez zuala alako batean ongi egonezaren naigabea etorri zitzaion, jateko gogoa agitz aldendu ta oeratu bearra izan zuan zankoen gañean gauza ez zalako. Zer izan zuan berak ere ez omen zekian. Iñon oñazerik ez; oean egon bearra, orra. Baño ez zion esan noiz gaizkitu zan, Martinen miñaren berria jakin zuanean gaxotasuna asi zitzaiola, alegia. Bera gaztea ta biotz ikutukorra izaki, eskaratzeko alkarrekin egonak geiago bigundu ta bere lagunaren zoritxarrak atzenez garaitu. Ezta ere ez zion aipatu sendalariak esana: gogo txarrekoren bat jakin eta makaldu ez ote zuan, baño geldi aldia on lizaiokela, aal zezakean geiena jan eta bestelako osagairik ez. Mireleri bazebilkion buruan erriko neskaren batek bi gertatu oriek ariztatuko ez ote zituan. Ta mutilla pikotan!

        Odeiek gorako bide zabala artu zuten. Eguzkiak odei tarteetatik izpi beroak bidaltzen zituan. Ibaiko ura oraintxe berdaxka azaldu. Mendiak osoak ikusi. Mireleren arpegia eguzkitan bizitu.

        Alkarrekin zeudenez geroz ez zan iñor baztar artatik azaldu ta ikustekoa zan ibai gañeko zubiaren erdian zegoan biko maitagarria. Mirelek iñoiz baño luzaro irauten zuan Usaurin aurten eta aldegin bearrak larri aundia ematen zion Martini. Berak tinkatu zuan alkarren arteko aria, Elizondora joateak igaz bezela eroriazi ez zezaion. Egiazki, azken urtea bat, oraingoa bestea.

        —Noiz zoaz Elizondora, Mirele? —galdetu zion.

        —Onezkero an bear nuan; baño aita etorrita egun batzuk oraindik egon nitekeela esan dit, ondo sendatu nadin. Aurki nere billa etorriko omen da; badakizu, bada. Ni joateko zai ote?

        Galdera orrekin Martinen gogoa neurtu nai izan zuan. Ta onek bat batean:

        —Ez alakorik, egun. Eta baldin zuk nerea bezelako gogoa bazendu —ez nik añakoa—, edo-ta, gaur azteazkenez gaudelarik, igandean pizkorrago bazeunde, eta zure aitak ordurako eramango ez bazindu... nai al zenuke arratsaldean biok Usategira joatea? —bein edo bein bukatu zuan.

        Martin ezezkoaren zai zegoan; baño arritu zan.

        —Ain urruti?

        Biak bakarrik ibiltzea eragozpenik ez bazitzaion, urrutikako arazo ura erreza izango zan leguntzea.

        —Nik Usategira esan dizut an toki polita degulako, Usategiko berria zuri emateagatik ez dakizulakoan; baño araño iristen ez bagera ere, nai dezun tokian gelditu ala atzera etorri. Nik ba daukat ustea igandea zure Usauriko azken eguna izango dala aurtengoz eta badaukat gogoa zure lagunik adiskideena ni naizela erakusteko...

        Ta Mirelek baietz esanda zubitoa poliki utzi ta etxe artera abiatu ziran Martinen ikaragarrizko pozarekin.

        Ta onuntzean zetozela etxeko atze aldeko leiotik Josune begira zegokien...

        Enparantzari ateak zabaltzen zizkion eskaratza lasaian —-eneko berbera— arrotza gogotik ari zan jardun gozo ta atsegiñean beste neska zenbaitzuen erdian. Itza oparo zetorkion, jostagarrizko itza, bere itzaldi erraz eta ugariak txoraturik zeuzkan inguruko neskatxak. Ogei urtetik gora ez zan bat ere. Mutilla, burutsua ta umore onekoa. Itzetik ortzera guztiak menderatzen zituan. Galde batek eta galde besteak, arrotza larritu nai bazuten alperrikako lana. Erantzuna egoki-egoki eman eta geienetan zer par-egin gertatzen zan. Ta baldin arrotzak ikusgarri egon nai ez-ta, bizkarra eskaratza barrengo ormari erantziko ez balio, zintan dantzan ari zirala esango genuke: mutilla zutik erdian eta neskak biraka zintari elduta. Mutillak buruan usorik ez ote zeukan.

        Batetik, arrotza; errietan arrotzek aal aundia izaten dute bertako neskaekin. Geienetan bertako mutillak zakar xamar izaten dira erriko neskaekin. Baldin arrotzak xamurtasun ttanttoa ba-darabilki, bereala bereganatzen ditu. Emakumeak munduko lurralde guztietan legunkeriz goxatzea nai izaten du, naiz «no» «to» izan ta olloa ollar.

        Bestetik arrotza ederki jantzita ibiltzen zan eta arpegian ezagun zuan erri aundiko bizibide onadun jendearekin oituta zegoala. Arpegiko ta jantziko dizdizak emakumeak nola itxutzen dituan badakigu, ta ez da arritzeko iturriaren ondoan eguzkiari zalapartaka aritzen zaizkion txorien gisan asaldatuta egotea.

        Orrez gañera, apaizarekin ikusi zuten; beraz, mutil ona zan. Itza yayoa, garbia ta ugaria. Ugari onek ez ditu gaizki atzematen neskak, naiz eta ugaria ugarria. Ugarriarekin txoria, ugariarekin txoroa.

        Ta, ari zirala, arrotzak zion askotan norbaiten izena jakin ez ta —oargarria izan bazaigu beintzat— aretzaz bein edo bein itzegin bearrean, guk zer oartu diogun ala izena jartzea. Bestetan zereko ondoan arkitu badegu, «zereko mutilla» edo «leioko neska» esaten degu. Batzutan izena jakiñagatik, naiago degu esan «onako alaba» dala bere izenez aipatzea baño. Oargarriagoa zaigu bat edo bat berbera dalako baño «alakoren anaia» dalako. Zenbaitzuk besteek baitutako bizitzarekin bizi dira.

        —Baño ene ustez —urrena parrez— neskak gaitzizenak jartzen emanagoak dira: «kankallua ikusi diñagu», «piper-potto etorri zaigun», eta abar. Eta nik ikusi izan ditut ezkongaietan neskak «urde» ta onen antzeko legunkeriak mutillarengatik zerizkiotenak gero senar-emaztetuta. Nere iritzirako auxe-edo gertatzen da: edo neskak beren aburuetan oso aldakorrak dira ala aldez besteko zaleak dira, edota, zer uste ura ukatu.

        «Esanak esanagatik, ordea —zion oraindik— nik ederki dakit Usauriko neskatxak (Bittoriri begira), Donibanekoak (Esterreri) eta Elizondokoak (Margarite neska kozkorrari) ez dirala izen itsusizaleak eta nere izenik ez dakizutenez geroz —nik ala uste beintzat— jakin al nezake zein eratara narabilkizuten?— irria ezpañetan galdetu zien.

        —«Oi, kanpotarra», batek, «kanpotarra», besteak, eta «kanpotarra» guztiek. Ez, bat ezik. Margarite txikia ixil-ixlik zegoan. Bat-batean irri-karkara gozoa atera zuan. guztiek ere par egin zuten pozik. Ta galdetzen zioten bakoitzean irrikarkara berria. Ezin iñola ere barrenen zeukana mingañeratu, naiz gero ta geiago jakin nai izan. «Baldin badite esango den», zirikatzen zuten. Ta badakigu, azkenez, «txipetara joaten dana» deitzen ziola Mireleren arrebatxo alaiak.

        Orduan neskaek galdetu zioten ea berak zein izen berriz ezagutzen zituan berarekin zeudenak. Orreri beroien izen jatorrak ederki zekizkiela ta alako gazte baten izena ez bazekian ere, neska polita ala ere, bein-beingoz ikusten zuan eta ezin baarenik esan. Neskak bere aldiko zuan baño izen itsusiagorik ez ziola jarriko ta orretaz ez ziola kezkarik emango. —«Danetara ere —arrotzak orduan— izena bat, izana bestea. Izana erakar-indar aundikoa da. Polita izateak izen itsusiak edertu egiten ditu. Denboraz politak dirudite neska politen izen itsusiak. Eta berek ikutzen duten guztiak ere bai. Edozein soñeko berriak orobat. Neska politari asarretzeak erre eder demaio. Ta orretxengatik uste det zure izena polita irudituko zaitala, baldin zuk diozunez itsusia bada ere».

        Zurikeri auekin mutil gazteak pozik zeukan bere artaldetxoa. Ta Margarite txikiari zerbait esan naiean, orra zer otu zitzaion.

        —Ona ba beste adibidea; lengoan Margarite pastela jaten ikusi nuan. Ta nonbait goxoa zitzaion, sudur-kokotzak zuri-zuri zeuzkala parrez zegoan...

        —Ori ez da egia —Margaritek— nik ez nuan ez sudurrik ez kokotzik zikindu.

        —Nik ez det esan «zikindu», «zuritu» baizik. Zikintzea al da ba? Ta adibidez esan nai nuana auxe zan: ala ere Margarite txoragarria zegoala; artean, poliki emango al luke neska itsusi ta tximaduna izatekotan?

        Onen antzeko izketakin gozoro igaro zuten eguardi-arte ura. Baiki, aundienetako bat edo bestek ez lioke egun artako gazkariari arreta aundirik egingo. Arrotzarenganako begikotasun bizia sortu zitzaien. Ordea, arrotzak ez zuan autuetan aritzeko asmorik. Ondotxo zekian bere inguruko berri ta axalapañetan ari.

 

aurrekoa hurrengoa