XI
Asteleniote. Zanpanzart

        Joxe ta Antton-en adiskide berria, Iñigo-kalean zegoan astelen-arratsaldez.

        «Kilimax» goitizeneko beste mozkor batek zesaion:

        —Moskortzeko dirua ba'aukak, poxpoluak erosteko es.

        Bestea lengo tankeran geldik, Kilimax-eri begira.

        Urrutixeagotik biurtu ta oraindik ere:

        —Moskorra arrapatzeko dirua esan dek, es al eunkaken poxpoluak erosteko?

        Bestea betiko tankeran eta begira berriz itzik atera gabe.

        Lengoak berriz ere, gero ta urrutiago:

        —Moskortzeko dirua isan dek ba', sergatik es dituk poxpoluak erosi?

        Ez dakigu geiagotan atzera biurtu ote zan. Geldik zegoana, aspertuta, ez bein-beingoan, noizbait ibiltzeko asi zan eta beatz-tartean zeukan xigarro-puntta erdeñuz bota zuan. Ezta itzik ere.

        Arratseko zortziak baño geiago izango ziran La Fraternal ta Unión Artesana soziedadeak eratutako zalduneria Lasala-enparantzatik atera zanean. Gutxi gora-beera Zaldunioteko jarraigo bera zan.

        Ibilli zituan Lasala-enparantza, Iniente-kalea, Plaza Zarra, Ureta-kalea, Esnategi-kalea, Iñigo ta, amarrak aldean, Plaza Berrian sartu zan. Bideko kale ta plazak, jendez beteak.

        Bai Plaza Berrian ere, geiago ezin artu alako jendea zebillen. Zuzi ta argi-ontzi kolore askotakoekin argitua zegoana-ta, lilluragarria zegoan Donostia-ko txulo maitagarri ura.

        Leku geiago eman dezaiogun Zanpanzart-arratseko jaiari. Orduan izaten zan Txardiñaren lurperatzea ta, azkena azken, neurriak autsita ibiltzen ziran Irutxulo-ko erritar alaiak. Donostia, amabost urteko neska buru ariña soñeko berriarekin zebillen egun aietan.

        Nork esan 1813garren urteko erria zala ura! Urte artako Dagonillaren 31ean, erria prantzesen menpean zegoan. Ingelesak eta portugesak alkartuta, aurrean zeukaten errian sartu nairik. Zenbait egunean egiñaalean arituta, azkenean, Urumea-ibaiak ur estua zekarrela, aldez beste egin eta, Brecha izena jarritako tokitik, errian sartu ziran soldaru amorratuak. Nai aña gaiztakeri ta lizunkeri egin eta arrats artan bertan su eman zioten erri gaxo areri. Seireun etxe zituala ogeitamasei bakarrik gelditu zitzaizkion zutik. Ta urrengo urtean, 1814garrenean, Iñauteri jatorrak egin omen zituzten, alajañetan! Zarraren gañean erri berria agidanean.

        Lengo eguneko garai berean atera zan Zanpanzart-arratseko jarraigoa. Lasala-enparantzatik atera, Azakalezarratik sartu ta Esnategi ta Iñigo-n barrena, beatziak doi-doi, zorioneko Plaza Berrian sartu zan orain ere.

        Bosteun mamu maindire txuritan bilduak. Bakoitza kandel bana bi zerrenda luzeetan. Noizpeinka tarteko bat azaltzen zan argi polit bat eskuan.

        Bigarrenez, Cazadores de Gerolstein, bakoitza kolore politazko argi banakin.

        Gran banda de tambores, eun kantari atzetik eta txinatar musikariak. Nasteka, Il Trovatore-ko miserere jo, Andre Marika tronpeta jo ta nai bezelako kantak jotzen zituzten.

        Beste eun baño geiagoko txurizko-taldea.

        Soldaru-mordo bat, apain-jantzian, izkillu ederrakin.

        Illeta-gurdi aundia, lau zaldizkoa. Zaldiek beltzezkoa zuten bizkar-gañetik eta galdur zuriak. Erdian, gorputz zegoan dios Momo luze-luze, itxuraz. Txurizko-pilla batek zaitzen zuan.

        Azkenez, il-aztiak edo esandako nigromantes diralakoak. Kurkurtxoak buru-gañean, zeruan irakurtzen zuten gizadiaren etorkizuna.

        Argi gorrizko zuzien argitan ikaragarrizko ikustea egiten zuan aren jende aundiak. Plaza Berria, labe gorria.

        Soldaruak eta il-aztiak erdiko olaetan igota, izugarrizko dantza ta ikotika politak egin zituzten, txurizkoak eta beste gañerako lagun guztiak inguruan.

        Kanta berarizkoarekin gogotik ari zirala, alako batean ateratzen zaizkie txerren zarrak olaen azpitik eta, lengoak bidaldurik, asten dituzu bere aldiko izugarrizko ots eta zaratakin dantzan beste musika batekin eta Plaza Berriko guztiak erotu ez ote ziran.

        Musika bukatuta txerrenak, zera atzetik zintzilik, ola-barrenean sartu ziran berriro ta berekin batean dios Momo ere ezkutatu zan, aiek eramanda. Urrena, aidean igotzen diran globo borobil orietako bat goraka asi zan, jendeak txalo beroak jo bitartean. Auxe zeukan jarrita: Farrez dago ama chardiña. Ta Garizuma asi bear zuala erakutsiz txardin aundi bat zeraman zintzilik ezkata dizdizariakin.

        Auxen zan, irakurlea, atzoko Donostia, jolasarako Euskalerrian berdiñik ez zuan erria, euskal-baratzako pinpilinpauxarik jostalariena ta politena. Ori, Donostia maitea, Irutxulo biotzekoa.

        Alatsu bukatu ziran urte artako Iñauteriak. Jaiak, bai; baño arratsa, ez. Jendea lotarako etxe-aldera kale-muturretan banatzen asi zala, Plaza Berria usturik, jende mordo aundia gelditu zan Iñigo-kalean zarata ta asarre bizia zerabilkitela. Aien ojuak urrutitik entzuten ziran. Ba'dakizu nortzuk ziran, irakurlea? Unión Artesana ta La Fraternal-ekoak. Esamesak besterik ez ziranak, amor eman zuten, aunditu era berean gaizkitu ta orduantxen istillu gorria jarri zuten.

        Aiek ez zutela auek aña egin, auek aiek ainbat eta obeki: besteak, jakin ba-zuten dios Momo lenago il bear-zuala. «—Baita zuek ere». Ta orduan, amorraturik, alkarri eltzeko moduan jarri ziran. Esnea irakiten gero ta geiago arrotzen dijoan era berean, ango iskanbilla ere goraka zijoan, alkarri txistuka asteko tankeran. Ta orra uste gutxienarekin, asmo onez esandako itzak nola sortu zuten ekaitz beltza.

        Gogorregi ari zirala, paketzearren, bateri alkartasuna eskatzea otu zitzaion eta,

        —Viva la unión! —oju egin zuan.

        Ai, ama!, esan ba-zuan esan zuan. «Viva la Unión Artesana» esan nai izan zualakoan, beste askok, abo batez.

        —Viva la Fraternal! —berealakoan erantzun zioten.

        Ta baita besteak ere:

        —Viva la Unión Artesana!

        —Viva la Fraternal!

        —Viva la Unión Artesana!!

        —Viva la Fraternal!!

        Bi gizon zartakoka asi ziran.

        Urrutitik ikaragarrizko ojua egiñaz,

        —Viva Ingalatierra!

        Anton Zurrut zan edatea edanda.

        Lengoak zartakoka ta beste batek «—Muera la Fraternal» oju egin zuala, ura zan borroka bikaña ta jatorra. Errizai bat aidean bota zuten. Mozkorrak nagusi. Sagardotegi bateko eskalleran beera gizon bat erori zan zankoak buruaren aldetik. Lenbizi batek eta gero bestek, igesari eman zioten Esnategi-kalearen barrena etsaiak atzetik zerraikietela. Makilla batekin kaskoan jo ta puskak kaleko argia itzali zuan. Sagardotegiko andrea atea itxitzera igo zan okerreko jende geiago sartu ez zezaion. Min artuta bat baño geiago asi ziran aioska. Mozkor batek besotik kosk eginda ez zion nai utzi besteari. Txinelak asi ziran azaltzen batetik eta bestetik. Asto-kaleko «bonberua», txardiña urdallean aspaldian oeratu zana ere, deitu zuten.

        Noizbait, bai zutik zeuden asko erori ta ez altxa, bai besteak igesari eman ziotelako, bai urrenak txinelak ikusi ta alde-egin zutelako, sagardotegian buruz beera erori zana aipatu gabe; noizbait borrokalariak gutxitu ta errizaiak geitu ziran. Batzuk giltzapera eraman, besteak eritegira, orduantxe ixildu ta ustu zan Iñigo-kalea, baldin norbait, amildegiaren ertzean bezela, ate-txokoren batean lo gelditu ez ba-zan.

        Anton Zurrut-ek ala zion.

        —Eskua sartu didate aboan. Jjj...! Zer nazka! Au ollasko-kutsua!