IX
Txomin-en itzaldia

        Kartetan ari ziraneri jokoa utzierazi zieten; amarrak aldean eta arrats artako itzaldia gertu egin bear. Batzuek jokoa bat-batean utzi ta altxa ziran; beste batzuek jokaldia bukatzen uzteko arrenka eskatzen zuten. Azkenez, jokalarieri altxatzeko garaian kontuak nastutzen zitzaizkiela-ta, kartak eta tantoak artu ta, izketari utzi gabe, liburutegian sartu ziran, besteak gela nagusian exeri-tokiak egokitzen ari bitartean. Eskuak gauzez bete, ala zion batek: «Etortzen zaio joko bat... gauza zarrari arra baño geiago».

        «La Fraternal»-en, beraz, liburutegia ba'zuten. Gela artan liburu-apalak ezik bi mai ere ba'ziran; antxen irakurri ta idatzi zezatekean sozioak. Liburu-apaletan ez zan gauza aundirik. Orra, bat-batean ikusteko, Mañé y Flaquer-en El Oasis-Un viaje al País de los fueros, Camino-ren Historia de San Sebastián, Brost-en La partida doble; Cuentos tártaros, ia puskatuta, Manual de Homeopatía, Elementos de Botánica, Medicina popular eta abar. Apalategiaren azpian alasa zuten; bertan zeuzkaten gordeak bandera bat, musika-paperak eta iñauterietako kolore askodun zenbait gauza, soziedade-zaiaren arrantzarako kañabel bi puska ere tartean zeudelarik.

        Baño jokalariek bakarrik egon nai dutenez geroz, utzi ditzagun liburutegiaren barren artan atea itxita. Pasadizu estu aietan jendea askotxo ikusten zan, alkarri bultzatu gabe ezin ibiltzeko eran. Lenengo aldiz etorritakoeri gogoz eta legunkeriz erakusten zieten «La Fraternal»-eko etxea bertako sozioek; batez ere arako gela ura, sartu-aurreko orman itxurazko sukaldea pintatuta zeukana. Atea idiki-berrian edozeñek artuko lukean egiazkotzat itxura utsa zana. Aien poza ta atsegiña norbaiteri okerreko irudipena jartzen zitzaionean!

        Norbaitek dei-eginda pasadizuko jendea asi zan gela nagusian sartzen eta exeri-tokiak betetzen. Gela nagusia ederki zegoan, bai jendez, bai apainduz. Izlariak egon bear zuaneko tokian oial gorri ederra jarri zuten eskudelatik beeraño. Iztokia lurra baño bi arrabete gorago. Argia ederra, orduko «betrolio»-argia ba-zan ere. Erraz ikusi zitezkean ormaetako irudiak: batean Pi y Margall, bestean Iparragirre ta urrenean Manterola-tar Balendin. Ta tokirik agirienean auxe irakurri zitekean: Menos política y más administración.

        Amar-amarretan azaldu zan Don Jose-ren semea soziedadeko lendakariarekin. Bere izenez Domingo de Lasurtegi e Intziarte zan.

        Atea idikita Txomin azaldu zanean, entzule guztiak bere aldera jarri ziran. Baten-bat asi ta bereala txaloka artu zuten, iztokira igo baño len. Txomin, gaztea zalarik, lasai azaldu zan jendearen aurrean, irria ezpañetan.

        Irakurleak gaur dan eguneko gazteen arpegi-itxura ematen ba-dio Txomin-eri, oker dago. Sasoi artan Donostia-n gizonezko guztiak bizardunak ziran, eta Txomin orobat. Gaztea zalarik, bizar aundirik ez, ongi apaindua. Illeak eta bizarrak beltzak zeuzkan. Arpegia, aizetan eta eguzkitan ibillitakoa, iduri onekoa. Bekañetatik buruko illetaraño, kopeta zabala. Gizaseme mardula; bizkarra zabala, burua neurri ederrean.

        Txomin-eri itzaldia emateko eskatu ziotenean, Txomin-ek euskeraz emango zuala erantzun zien; baldin alakotan, bai; bestela, ez. Orra ba' donostiar jatorra. Don Jose-ren semeak artzen ari zan izenagatik ezik, euskeraz zer nola moldatuko zan kezkatuta zeuden entzuleak. Orretxengatik, abots eder batez eta geldiro asi zanean, lenbizikoz itzaldi ura euskeraz zergatik egiten zuan azaldu zuan. Erdizkako euskaldunak ez omen dira euskaldunak; osoak ala batez. Geienek euskeraren aldetik galtzen omen dute osotasuna. Euskera ba'dala gai edozein jakintza-arlotarako eta ez balitz ere gaitu egin bear genukeala. Antziñako Donostia-z itzegin eta erderaz egitea, baserritar bateri aragondar baten espartziñak jartzea bezela litzakeala; txapela kendu ta Soria-tarraren ginballa jartzea litzakeala. Orduan entzun zituan lenengo txaloak.

        Asi-itza esanda jarrai-bidea artu zuan. Donostia-ren izenik zarrena zein zan? Zarrenetakotzat Hizurum ematen zuten; ordea, orrekin batean Hirurzun ere ikusten zan aspaldiko paper zaarretan. Txomin-en iritziz «Hirurzun» eta oraingo «Irutxulo», hirur-iru dute alkarrekikoa biek. Zun eta txulo gauza berbera ote? Izlariak zionez ez omen zan orren sakoneraño sartuko; txun lenbizi ta gero txulo izango zan.

        Zun-ek mendia esan nai ote? Txubillo, Santa Klara ta Gaztelumendia ote ziran? Txubillo, zun-billo ote zan, naiko «billoa» danez? Beste batzuen iritziz «Irutxulo»-ko itsasoaren iru sarrera edo «txulo» adierazten omen du. Txomin-eri ez zitzaion uste-erreza itsasoaren sartze oleri txuloak deitzea. Txomin-entzat naikoa zan hirur ta iru-en batasuna Hizurum baztertzeko. Ta emen bukatu zuan berak izeneko arazo ori. Izenetik izanera aldatu zan.

        «Donostia-ren aspaldiko aunditasunaz itzegitea —jarraitu zuan— ez da lan zalla, ain da ugaria egintza goragarri aien etorria. Antziñako Donostia-ren istorioak aunditasunezko tanto lodiak ixuri dario. Aspaldiko donostiarren baratzan ederretan ederrena zegoan; lorerik pinpiñena, muxikarik elduena. Alaxe nai genuke erriarentzat: leen-leen usoa zan eta gero Donostia!

        »Bearrezkoa degu gure asabaen egintza ikaragarriak aldizka gogora ekartzea. Gurasoen egiteetan geren buruak ikusi genitzake; alakotu gintzaizkiekela, alegia. Aspaldiko donostiarreri begiratuta aien leia gureganatu liteke, beintzat aien ondorengoak izan eta aien aalekoak izan gindezkela erakutsiko liguteke; edo-ta, geren aulkeriaren lotsa izango genuke bederik.

        »Donostia-ren gizaldiz-gizaldiko aziera ta zabaltzea —zion Txomin-ek— batez ere erbestekoekin artu-emanetan aritzeko bizkortasunari zor zaizkio: balearen atzetik lurburuko jeletaraño joan ziran, bakalluaren billa Terranova-ko ondarretara; Erdiko Gizaldian, La Rochelle-n eta Brujas-en azokak jarri zituzten eta Ipar-itsasoetan ingeles saloskariekin ika aritu ziran; Donostia-ko itsasontzi olaetan ontzi ederrak erruz egiten zituzten eta Barren-itsaso urdiñaren zear joanda Itsas-Beltzaren azken-baztarretaraño sartu ziran; Mundu Berriaren idorokunde ta azitzean aurrenekoen kideko izan ziran eta emezortzigarren mendean Caracas-eko Lagungo goragarria, «Compañía de Caracas» zeritzatena, sortu ta eutsi egin zioten: eta ez cacao-aren salerosketan holandarreri nagusitasuna kendu bakarrik, baita Venezuela-ren istorioan euskaldun-eragintasuna geitu ta indartu...»

        Izlaria gero ta gar biziagoa zekarrela, entzuleak berotu ta txaloka gogozkoa egin zioten. Txomin abo ederreko iztuna zan. Manterola-k berak ere txalo egin ez ote zuan, Iparragirre-ri ia gitarra eskutatik erori ta Pi y Margall-ek, Manterola-ri igarrita, urbiltxoenari beatzarekin deitu ta Txomin-ek esandakoak erderara biurtzeko eskatu ez ote zion.

        Txomin, beraz, bere eginkizunean aurrera zijoan; itzaldia, itsasontzia egiñik, bete-batean artzen zuan aizea goiko ta beko oialetan. «La Fraternal»-eko jendea ixilik zegoala, itsaso barean zebillen aize-ontzia, ta itsas-erri batean sartua zan.

        Negargarria omen zan 1813g. urteko suteak Erriko-etxean egin zuan paper zarren erretzea. Antxen galdu ziran betiko Donostia-ren istorioko ainbeste jakingarri. Eziñezkoa zala istorio ori osorik azaltzea. Ta, berak eratutako itzaldiari zegokion bezela, urrena bale-arrantzaren berri asi zan ematen.

        «Bale-arrantza —zion Txomin-ek— oso jaso aundikoa izan zan aspaldiko urteetan. Sasoi batean berrogei bale-ontzi ikusi izan zitezkean Pasai-ko kaiean donostiarren ontziekin batean. Nolanai jota, bi milla itsas-gizon izango ziran. Arrantzak bi milla barrikaen irabazia ematen zuan; edo-ta, seireun milla peso ordukoak eta bale bizarrarekin beste irureun milla peso aiez gañera».

        Eta onela jarrai:

        «Ipar-itsasora zijoan bale-ontziak, bear bezelako itsasgizon azartu ta gaituak zeramazkian berekin, bale-arrantza arrisko aundikoa bai-zan. Emendik ateratzean zezina, galleta ta sagardoa, bide guztirako artzen zuan; auez gañera larruak eta burni landua sartzen zituzten ontzian bideko itsas-errietan saltzeko.

        »Bale-koipez bete bear zituzten kupelak, bata bestearen gañean jartzen zituzten tontorka. Ontzi bakoitzean gaurko treñeruen antzeko txalupa bat izaten zan, amabost arraunlari ta txabolin-botatzallearen diñakoa. Txalupa au sendoa izanez gañera, ariña ere ba'zan eta, arrantzan ari zirala, onen atzetik beste txalupak joan oi ziran burni-zorrotzekin bale zaurituak akabatzeko asmotan.

        »Txabolin-botatzaleak beste egitekorik ez zuan txaboliña baleari sartzea baizik. Txaboliñak burnizkoa zuan balearen aragian sartzen zan aurreko puska, ta kirtena, egurrezkoa.

        »Bein balea begitaratuta txalupa aalik-eta bertaen joaten zitzaion arrai-zarrari, ta botatzalea, zutik, balearen buruari burni kakotua botatzen zion. Baleak oñazea nabaritzean igesari ematen zion, barren-barreneraño murgildu ta berekin txaboliñari lotutako soka eramanik. Azkarrik ez ibiltzekotan, txalupa ta gizonak ur jelatu aren barruan sartu zitzakean.»

        Oraingoan otzikara sartu zitzaien ain ixilik zeuden «La Fraternal»-eko entzule aieri. Txomin-ek zion:

        «Txabolin-botatzaleak, naiko soka lagata gero, busti egiten zuan berau, larraskatzearekin txalupak alde artatik su artu ez zezan. Beste mariñel batek, lema eskuan, arrai-zarra nora zijoan, txalupa ere alde artatik jartzen zuan arrastaka zijoala.

        »Balea arnasa artzera ateratzen zanean, txabolindunak aalbait berriro zauritzen zuan odolustu naiean; beste txalupaetako arrantzaleak etorri ta aiek ere burni luzeekin egiñaalean aritzen ziran. Arrantzako egiteko au arriskorik aundienetakoa zan, balearen astiñaldi batek guztiak aidean bota zitzakean-eta. Bein balea ilda uraren gañean gelditzen zan; orduan ontzira igo ala atoez artzen zuten.

        »Legorretik urrutitxo baldin ba-zeuden, balea ontzi-gañean zabalik jarri ta antxen txikitu ta urtu egiten zituzten puskak. Gizena urtutzeko adrilluzko labe berarizkoa izaten zan; lenbizikoz egurrakin su-egin eta gero balearen ondakin berekin. Era au oso zan ona, baño baita arrisko aundia ontziak berak su artzekoa.

        »Euskaldun arrantzaleengandik ikasi zuten holandarrak eta ingelesak bale-arrantzan.

        »Baño batez ere Euskalerriaren aal eta indarrak Amerika-ko lurraldea arkitu zutenetik geitu ziran. 1348g. urtean Groenland-eko bidea oker artu ta bale-zale azkar batek Terranova-ko lurra begiztatu zuan. Orduan, berriz, bakallu-arrantza izugarria izan zan euskaldunentzat. Eta bai al dakizute nor izan zan gizon ospetsu ori? —galdetu zuan Txomin-ek— Donostia-ko Juan Etxaide-tarra!»

        —Ederki! —oju egin zuan batek. Ta une berberan txalo ugariak sortu ziran gela zabalean; uso-samaldaren egan-asitze bat-batekoa. Txaloka luzea izan zan. Txomin entzuleen jabe zan. Guztiak donostiarrak izaki ta donostiar-biotza ederki jo Txomin-ek. Gela nagusiko aizea berotzen asi zan. Atseden-aldi labur baten ondoren Txomin gazteak jarraitu zuan.

        Bakallu-arrantzaran berri astiro eman zuan. Urrena Donostia-ko Urumea-ondoko itsasontzigintzak aipatu zituan; baita Injente-aurrekoa ere. Toki onetan bertan, 1615g. urtean, bukatu zuten Santa Ana-ontzia egitea ta 1857 garrenean Felipe IV-ren aurrean ontzi-nagusiaren uretaratzea izan zan.

        Ola aietan ontzi aundi ta txiki asko egiten zituzten, bai bertarako ta bai atzerrirako. Felipe II garrenak Ingalaterra-ra bidalitako ontzitaldean, «La Invencible» zeritzatena, amaika ontzi aundi aietan zortzi ziran Donostia-n egiñak.

        Len esandako ontzi-nagusia 1522 toneladakoa zan ta 90 kañoi aundienetakoak zituan. Europa-n orduan zanik ontzi aundienetakotzat zeukaten.

        Santa Katalina-ko ondoan aingura-ola omen zegoan. An egindako aingurak Prantzian eta askori saltzen omen zizkieten. Toki ortan bertan, izokiak Zurriola-tik sartzen ziran bitartean, kolorezko oial-ola batean bandera polit'ederrak zituzten, guda-ontzietarako ere.

        Txakoliña, berriz, erruz etortzen zan. Ulia-ondoko ondar-añoetan zeuden azkeneko maastiak.

        Sagarra ere asko biltzen zuten. 1625g. urtean bale-ontziek 3680 barrikote artu zituzten.

        Zer zan Karakas-eko Gipuzkoar Lagungoa edo Compañía Guípuzcoana de Caracas zeritzaana?

        Entzun dezagun gela nagusiko Txomin-en abots bakarra:

        «Venezuela-ko lur zabalak ia utsa ematen zuan Lagungoa asi baño len. Geientsuena atzerritarren eta, batez ere, holandarren menpean zegoan.

        »Aurreragoko 28 urtean bost ontzi bakarrik joan ziran Españatik alde artara. Bein Gobernuagandik baimena iritxita, andik onera kakaoa ekartzeko Lagungoa sortu zan, 1728g. urtean.

        »Bi urtez geroz itsasoratu ziran lenengo lau ontziak, guztiak gudarako gaituak. Guztion artean 561 itsasgizon.

        »Ontzitaldea okerrik gabe iritxi zan bear zan tokira; baño bertan bizi ziran atzerritarrekin sortu zitekean leiaren bildurrez, arrera agitz gogorra egin zieten eta ori ezik matxinada bizia jarri ere bai. Ezin izan zuten kakaorik erosi naiz-eta eros-neurria oi baño goragokoa izan.

        »Ori ala gertatu ta joandako ontziak ezin izan zuten etxerakoa askoz geroago baizik artu. Ainbeste itsasgizon mantentzen diru asko gastatu bear izan zuten.

        »Lagungoa, beraz, nekazarieri dirua urtean baitutzen asi zan, alegia dirua ordaintzekotan eman korritu gabetanik;.kakaoa ondo baño obeto pagatu, ta, orrez gañera, Europa-tik eramandako salgaiak iñork baño merkeago saldu.

        »Kai batzuk ere egin zituzten, ontzigizonak pixua bizkarrean eraman ez zezaten. Lagungoaren irabaziaz gañera Gobernuak ere diru asko jasotzen zuan. Erritarrak lengo erdian pagatzen zuten Karakas-etik ekarritako kakaoa.

        »Lagungoa sortzearekin Venezuelas asko aunditu zan eta iñoiz baño kakao geiago bildu.

        »Karakas, batez ere, oso aunditu zan. Etxegintza azkartu zan, nolanaiko etxe ederrez. Beste erri kozkor asko ere sortu ziran eta Venezuelas osoa aberastu zan Lagungoaren bidez etorri zitzaion ondasunaz.

        »Ingalaterra-kin orduan guda zala-ta, makiñabat erasoaldi izan zituzten; aien «aida»-eri «ezti» gogor erantzuten.

        »1740g. urtean Lagungoak irureun guda-gizon bidali zituen Karakas-era Nuestra Señora del Coro ta San Sebastián ontzietan.»

        Jarraitu baño len utzi dezaiegun «La Fraternal»-eko sozioeri txalo jotzen, ontzien izenek arras zorarazi zien-eta.

        Txomin-ek zion:

        «Geroxeago Lagungo berberak zortzi ontzi bidali zituen Habana-ra.

        »Ta geroago Lagungoa ogeitamar itsasontzien jabe zan. Zenbait urteetan irabazi-ta-irabazi zijoan, asierako dirutza alako iru egiteraño. Baño noizbait beerakoa asi bear ta aren azkeneko egunak ez dira urruti pasa.

        »Oroitza gozoak utzi dizkigu Lagungo goragarri arek: gure Santa María eliza ta Loyola-ko Inazio donearen zillarrezko irudia, Erroma-n egiña.»

        Lengo txaloak aundituta berritu ziran. Beraz, Txomin-ek erriko gauza gogoragarriak gogoratzen erritarreri. Ta naiz orietako batzuk jakin, gutxik arek ainbeste. Txomin-ek donostiar pil areri Donostia-ko gauza on asko erakusten zien, arrotu zitezkean neurrian.

        Urrena Txomin-ek XVIIg. mendean jarritako Consuladoa aipatu zuan. Donostia-ko bankuetxeak jaso aundikoak zirala. Konsuladoak salerosketako artu-emanak legepean jarri zituala.

        Oso on aundia etorri omen zitzaion Donostia-ri Konsulado orren izatearekin. Konsuladoak Txubillo-ko argi-etxea egin zuan; orduan ederrenetakoa, argia amalau leguako bidean bidaltzen zuana.

        Kaia ere edertu zuan, bear bezelako lanak eginda. Santa Klara ta Txubillo-ko tartea itxitzeko asmoa erabilli zuan, ontzi-toki ona izatearren.

        Konsuladoari eskerrak 1765g. urtean Escuela de Náutica zana jarri zuten. Txomin oraingoan itzaldia bukatzeko zorian zegoan, barren artako aizea ere naiko beroa zegoan-eta. Egun aietan Eco de San Sebastián berri-paperak sutsu itz egin zuan Okendo-ri, Donostia-ko semeari, irudi bat egin bear zitzaiola. Txomin-ek, asmoari aria emanaz, ala zion:

        «Ez da Euskalduna bezelako itsastarrik izan. Bale-arrantza zala-ta, urrutiko itsasoetara joan bear izaten zutela-ta, Euskaldunak ezkutueneko bazter oiek ederki ezagutzen zituzten. Euskalduna itsaso zabalaren jaun eta jabe izan zan. Euskaldun itsastarrak ospetsuak ziran. Euskalerriak ba'zituan erbesteko ordezkariak edo kontsulak derizkiotenak, bai Prantzi-n, bai Ingalaterra-n, bai Flandes-en eta bai Alemani-ko Hansen-Urietan.

        »Itsastar gain-gañekoak ziralako guretako asko joan oi zan eginkizun aundietara. Beste aldez, norberaren jakiteak ematen zien uste-ona ta adorearekin, ajol aundiko zeregiñetan gogoz sartzen ziran. España-ko erregeak izandako ontzitalde-buru entzute aundienekoak, euskaldunak ziran. Ta oien artean Okendo donostiarra, orain irudi bat egin nai liotekena. Gora Okendo! Ondo irabazitako oroigallua luke. Arrizkoa baño brontzezkoa obe. Bego zutik Donostia-tik itsaso zabalari begira. Ur irristagarria, oñarri trinkoa zitzaion borrokalari nekatu-eziñari! Kristau otoitzalea! Amaika jazarretan garailari! Ingeles ta holandar ontzi asko ta askoz inguratuta, gerriko bat lertuko balitz bezela ebain-ebain egin zien gizona!

        »Nere itzalditik batez ere —asnasa lasaituaz esan zuan— asmo au nai nuke izan dezazuten: Donostia-ko erriak Okendo-ri irudi bat eskeintzea. Uste oso-osoa daukat ala izango dala. Ondo dagoana, bego. Bukatu det.»

        Liburutegiko batek «ordago» bota ta bat-bateko esku-tarta ikaragarria nabaritu zan an ondoko gela zabalean. Txomin gazteak orduantxe bukatu bere itzaldia. Jaiki ziran azkarrik jokoan ari ziranak eta bizkarrak ormari lotuta gela nagusi aldera asi ziran. An besteekin bat egin zuten.

        Txalokak asko iraun zuan. Guztiek nai zioten eskua estutu Don Jose-ren semeari. Nekezko lanbidea! Tokia betea ta iñor joaten ez. Izarditu gindezkean an. Lengo lagun zarrak, besteko zar lagunak, lagun ez ziranak, «La Fraternal»-en bildutako jende guztia bereganatu zitzaion izlari yayoari. An zebillen larri-larri Kurrutako. Txitxigabea zanez argalean sendo ba-zan, orain bular-bizkarrak bat egiteko aukeran zegoan. Baita ere Xanti begi zorrotza, an zan. Eta beste asko.

<sangria>        Txomin-en itzaldiak «itzal» aundia egin zuan. Donostia-n egun batzuetan itzaldiaren jakia izan zuten. Kaietarren lagunaren ospea arrabete igo zan. Ona La Galerna asterokoak, «semanario satírico donostiarra» zeritzanak, zein itz erabilli zituan:

<sangria>        «...el joven donostiarra don Domingo de Lasurtegui, hijo del conocido procurador don José, nuestro respetable convecino... hizo del vascuence vehículo superior de ideas e instrumento de ideas superiores... hombre capacitado para grandes empeños... quedó ampliamente demostrada la maravillosa ductilidad del lenguaje de Euskalerria.»